سعید تراشیون *- امروزه ابزارهای مالی که توسط بانک‌ها در اختیار بازرگانان قرار می‌گیرد از گستردگی و پیچیدگی فراوانی برخوردار شده است؛ اما کماکان دو ابزار اعتبار اسنادی و ضمانتنامه‌های عندالمطالبه نقشی بی‌بدیل در تسهیل مبادلات تجاری و مالی در سطح بین‌الملل ایفا می‌کنند. خوشبختانه اتاق بازرگانی بین‌المللی با بررسی جوانب گوناگون دو ابزار مذکور، مجموعه مقررات متحدالشکلی را برای ایجاد وحدت رویه و رفع ابهامات برای هر دو ابزار تهیه و تدوین کرده است که در خصوص اعتبارات اسنادی آخرین نسخه آن UCP۶۰۰ و برای ضمانتنامه‌های عندالمطالبه URDG۷۵۸ نام دارد. اعتبارات اسنادی از قدمت بیشتری برخوردار است و مقررات حاکم بر آنها نیز عمری بیش از چندین دهه دارد؛ اما ضمانتنامه‌های عندالمطالبه و به‌ویژه مقررات حاکم بر آنها عمر کمتری دارند و گسترش استفاده از ضمانتنامه‌های عندالمطالبه در تجارت بین‌المل نیازمند آموزش و ترویج هرچه بیشتر این ابزار تضمینی است. فقر منابع به ویژه به زبان فارسی درخصوص ضمانتنامه‌های عندالمطالبه در مقایسه با اعتبارات اسنادی یکی از مهم‌ترین مشکلات استفاده از این ابزار است. به‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته، هنوز تعداد متخصصین ضمانتنامه‌های عندالمطالبه و متون آموزشی و کلاس‌های تخصصی در این زمینه بسیار محدود است. بنابراین از آنجا که عموم دست‌اندرکاران امور بانکداری و تجارت بین‌المللی از دانشی اجمالی درخصوص اعتبارات اسنادی بهره‌مند هستند، در این نوشته تلاش شده است تا با اتخاذ روشی مقایسه‌ای نکات اشتراک و افتراق این دو ابزار مهم مالی تبیین شده و به این وسیله اهمیت ضمانتنامه‌های عندالمطالبه به عنوان ابزاری هم تراز اعتبارات اسنادی برای مخاطبان روشن شود. الف-نقاط اشتراک ۱- پوشش ریسک ضمانتنامه‌های عندالمطالبه و اعتبارات اسنادی هر دو برای پوشش ریسک قراردادهای تجاری طراحی شده‌اند. در یک قرارداد تجاری همواره عدم‌اعتماد طرفین به یکدیگر ریسک‌های متعددی را به‌وجود می‌آورد. در یک نگاه کلان فروشنده همواره با ریسک عدم‌دریافت وجه و خریدار با ریسک عدم‌ایفای صحیح قرارداد توسط فروشنده یا پیمانکار مواجه است. اعتبار اسنادی به‌عنوان مهم‌ترین و رایجترین ابزار پرداخت بین‌المللی عملا ریسک عدم‌دریافت وجه توسط فروشنده را پوشش می‌دهد و او را از این اطمینان بهره‌مند می‌سازد که در صورت ارائه اسناد مطابق شرایط اعتبار اسنادی صادره، وجه کالا را دریافت خواهد کرد. هرچند که از طریق اعتبار اسنادی خریدار نیز از این اطمینان برخوردار است که صرفا درصورت ارائه اسناد وجه کالا به فروشنده پرداخت می‌شود؛ اما ریسک‌های متعدد دیگری نیز در یک قرارداد متوجه خریدار یا کارفرما است که نیاز به ابزار دیگری به نام ضمانتنامه عندالمطالبه را مطرح می‌سازد. ضمانتنامه بانکی که معمولا به نفع خریدار یا کارفرما صادر می‌شود، به او این اطمینان را می‌دهد که در صورت عدم‌ایفای تعهدات فروشنده یا پیمانکار مطابق قرارداد، او می‌تواند وجه ضمانتنامه را مطابق متن ضمانتنامه از ضامن مطالبه و دریافت کند. در نتیجه اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه هر دو ابزاری برای پوشش ریسک هستند؛ اما هر یک برای پوشش نوع و ریسک متفاوتی طراحی شده است. ۲- قابلیت انعطاف با توجه به تنوع قراردادهای تجاری و مالی بین‌المللی یکی از ملزومات ابزارهای مالی مربوطه قابلیت انعطاف آنها است. اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه هر دو از ویژگی قابلیت انعطاف برخوردار هستند. امروزه ما با انواع اعتبارات اسنادی مانند قابل انتقال، گردان، اتکایی و غیره مواجه هستیم که هر یک برای برآوردن نیازهای خاص فروشندگان و خریداران در سطح بین‌الملل ابداع شده است. از سوی دیگر ضمانتنامه‌های عندالمطالبه نیز از زاویه‌های گوناگونی طبقه بندی می‌شود. از نظر ماهیت موضوع ضمانت انواعی چون حسن انجام کار، پیش پرداخت، مناقصه و غیره و از نظر نحوه صدور انواع مستقیم و غیرمستقیم وجود دارد. علاوه بر آن متن و شرایط اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه نیز کاملا منعطف و بر اساس درخواست طرفین قابل انواع تغییر و اصلاحات است. بدیهی است که هر گونه تغییر و اصلاح در متون ضمانتنامه یا اعتبار اسنادی صرفا باید بر اساس مقررات حاکم و ماهیت آنها انجام پذیرد. ۳- تعهد مشروط اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه هر دو تعهداتی برای پرداخت وجهی معین هستند؛ اما این تعهدات به هیچ وجه بدون قید و شرط نیست. به عبارت دیگر این ابزارها را نباید با وجه نقد اشتباه گرفت، اشتباهی که متاسفانه در بسیاری مواقع به ویژه توسط ذی‌نفع ضمانتنامه‌ها انجام می‌شود. این دو ابزار کاملا با ابزارهای پرداختنی چون چک و سفته که به محض ارائه به بانک در سررسید مشخص قابل نقد شدن هستند متفاوت هستند. اساسا یکی از اهداف اصلی ابداع این ابزارها تحقق شروط لازم برای پرداخت وجه بوده است. در اعتبار اسنادی ارائه اسناد مطابق با شرایط اعتبار و در ضمانتنامه عندالمطالبه ارائه مطالبه منطبق با متن ضمانتنامه توسط ذی‌نفع شرط لازم برای پرداخت هستند. ممکن است شرایط دیگری نیز پرداخت را محدود کنند مثلا اگر ضمانتنامه‌ای شرط پادار شدن داشته باشد، علاوه‌بر دریافت مطالبه منطبق شرط مذکور نیز باید برای ضامن احراز شود. به طور خلاصه رعایت تمامی شروط مندرج در متن اعتبار اسنادی یا ضمانتنامه عندالمطالبه برای پرداخت ضروری است. ۴- استقلال از رابطه پایه اصولا تعهدات مالی را از نظر نوع رابطه آنها با قرارداد پایه مربوطه به دو نوع مستقل و تبعی تقسیم می‌کنند. در تعهد تبعی پرداخت صرفا زمانی موضوعیت پیدا می‌کند که شرایط پرداخت فارغ از اسناد مربوطه در عالم واقع تحقق پیدا کرده باشد. بهترین مثال در این زمینه تعهدات بیمه‌ای است. تعهدات شرکت بیمه جهت پرداخت تنها زمانی انجام می‌شود که طبق تایید کارشناس بیمه موضوع خسارت مطابق شرایط بیمه نامه برای شرکت بیمه احراز شود. در ضمانتنامه‌های تبعی نیز که از این نظر شبیه بیمه نامه‌ها هستند ضامن تنها در صورتی وجه را پرداخت می‌کند که تخلف متقاضی تحت رابطه پایه برای وی احراز شود، اما ضمانتنامه عندالمطالبه و اعتبار اسنادی هر دو از تعهدات مستقل تلقی می‌شوند؛ ‌بنابراین بانک در این دو نوع ابزار صرفا با اسناد و مدارک مواجه است و نه کالا و خدمات یا تحقق خسارت و عدم‌ایفای تعهدات. البته طبیعتا در اعتبار اسنادی اسناد به گونه‌ای پیش‌بینی می‌شود که دال بر ارسال کالاها باشند و در ضمانتنامه نیز ذی‌نفع باید کتبا عدم‌ایفای تعهدات متقاضی تحت رابطه پایه را به ضامن اعلام کند، اما اگر به‌رغم ارسال مدارک منطبق، کالا به هر دلیلی حقیقتا ارسال نشده یا تخلفی توسط متقاضی انجام نگرفته باشد به شرط دریافت اسناد یا مطالبه منطبق بانک موظف به پرداخت خواهد بود. هر چند که پس از پرداخت طرفین می‌توانند موضوع را در محاکم قانونی مطرح سازند. ۵- پرداخت فوری یکی دیگر از ویژگی‌های مشترک اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه تعهد بانک به پرداخت فوری وجه در صورت دریافت اسناد یا مطالبه منطبق است. با توجه به این ویژگی است که صفت عندالمطالبه را به ضمانتنامه‌ها اختصاص داده‌اند و به همین ترتیب برای اعتبارات اسنادی نیز می‌توان صفت عندالرویت را که البته در خصوص اعتبارات دیداری است به کار برد. باید توجه داشت که هر چند اعتبارات اسنادی یوزانس و مدت دار به نوعی دارای این ویژگی نیستند؛ اما این اعتبارات هم در سررسید مشخص باید بلافاصله پرداخت گردند. ۶- غیرقابل برگشت یکی از مهم‌ترین دلایلی که دو ابزار اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه مورد اقبال تجار و بازرگانان در سطح بین‌الملل قرار گرفته است، ماهیت غیرقابل برگشت آنها است؛ یعنی بانک گشایش‌کننده یا بانک ضامن از زمان گشایش اعتبار و صدور ضمانتنامه تحت هیچ شرایطی نمی‌تواند بدون رضایت طرفین نسبت به ابطال یا اصلاح اعتبار یا ضمانتنامه اقدام کند. در خصوص ضمانتنامه‌های عندالمطالبه این نکته شایان ذکر است که با توجه به ماهیت تضمینی ضمانتنامه، ذی‌نفع می‌تواند هر زمانی که اراده کند به صورت یک طرفه تقاضای ابطال یا کاهش مبلغ ضمانتنامه را به ضامن ارائه کند مگر آنکه شرط دیگری در متن ضمانتنامه محدودیت خاصی را در این زمینه ایجاد کرده باشد. به هر صورت ویژگی غیرقابل برگشت این اطمینان را به ذی‌نفع می‌دهد که در صورت تحقق شرایط لازم حتما قادر به دریافت وجه خواهد بود. ۷- انتقال عواید هر چند که انتقال ضمانتنامه عندالمطالبه و اعتبار اسنادی در صورت درج قابلیت انتقال در متن آنها امکان‌پذیر خواهد بود؛ اما ذی‌نفع می‌تواند عواید حاصل از آن دو را به هر شخص دیگری که تشخیص می‌دهد واگذار کند. به عنوان مثال ذی‌نفع یک ضمانتنامه می‌تواند همزمان با ارائه مطالبه منطبق به ضامن درخواست کند که وجه ضمانتنامه به شخص دیگری پرداخت شود یا ذی‌نفع یک اعتبار اسنادی از بانک معامله‌کننده تقاضا کند که وجه اعتبار به دیگری پرداخت شود. نکته‌ای که در اینجا تذکر آن لازم است عدم‌امکان معامله ضمانتنامه است. با توجه به اینکه ضمانتنامه یک ابزار تضمینی است و صرفا برای یک رابطه پایه مشخص صادر شده، ذی‌نفع به هیچ وجه نمی‌تواند آن را همانند وجوه پرداختنی چون چک برای رد دین به شخص دیگری واگذار کند. انتقال ضمانتنامه که صرفا در صورت تغییر طرفین رابطه پایه است را نباید با قابل معامله بودن اشتباه کرد. ابزارهای تضمینی به هیچ عنوان قابل معامله نیستند. ب- نقاط افتراق ۱- ابزارهایی متفاوت در مبحث پوشش ریسک عنوان شد که اعتبار اسنادی یک ابزار پرداخت است که فروشنده با استفاده از آن می‌تواند پس از ارائه اسناد لازم مطابق با شرایط اعتبار، وجه اعتبار را دریافت کند، اما ضمانتنامه یک ابزار تضمین است که خریدار می‌تواند در صورتی که تشخیص دهد فروشنده از انجام تعهدات خود تحت رابطه پایه تخلف کرده است، با ارائه درخواست کتبی مطابق با متن ضمانتنامه وجه آن را دریافت کند. بنابراین ما با دو ابزار با دو هدف متفاوت؛ اما مکمل روبه‌رو هستیم: اعتبار اسنادی ابزار پرداخت برای پوشش ریسک فروشنده و ضمانتنامه ابزاری تضمینی برای پوشش ریسک خریدار. ۲- طرفین اگر ضمانتنامه‌های تعهدپرداخت را مستثنا کنیم، ذی‌نفع و متقاضی در اعتبار اسنادی و متقاضی کاملا برعکس یکدیگر هستند. این تفاوت از این علت ناشی می‌شود که اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه یکدیگر را از نظر پوشش ریسک تکمیل می‌کنند. همان‌طور که در بالا اشاره شد اعتبار ریسک فروشنده و ضمانتنامه ریسک خریدار را پوشش می‌دهد و در نتیجه ذی‌نفع اعتبار متقاضی ضمانتنامه است و برعکس. ۳- قاعده یا استثنای پرداخت ضمانتنامه و اعتبار اسنادی هر دو ابزارهایی هستند که تحت شرایط خاصی می‌توانند پرداخت شوند؛ اما یک تفاوت بسیار مهم در این خصوص میان این دو ابزار وجود دارد که به تفاوت ماهوی آنها بازمی‌گردد. همان‌طور که قبلا اشاره شد اعتبار اسنادی یک ابزار پرداخت است و ضمانتنامه یک ابزار تضمین؛ بنابراین قاعدتا در صورت انجام صحیح یک قرارداد، اعتبار اسنادی پرداخت خواهد شد، اما در خصوص ضمانتنامه در صورت انجام صحیح قراردادها که عموما این‌گونه خواهد بود، ضمانتنامه باطل شده و پرداخت نخواهد شد؛ بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت که پرداخت در اعتبار اسنادی یک قاعده است و در ضمانتنامه یک استثنا. با توجه به مراتب فوق می‌توان نتیجه گرفت که اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه در قراردادهای بین‌المللی دو ابزار مکمل یکدیگر هستند که هر یک ریسک مهمی از طرفین را پوشش می‌دهد. البته هر دوی آنها در قراردادهای داخلی هم مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما با توجه به گستردگی ابزارهای پرداخت داخلی اعتبار اسنادی بیشتر در قراردادهای بین‌المللی مقبولیت دارد، اما ضمانتنامه عندالمطالبه به طور مساوی در قراردادهای داخلی و بین‌المللی مورد استفاده است. با توجه به مکمل بودن این دو ابزار به نظر می‌رسد که به تدریج و با افزایش دانش و تخصص متخصصان امور بانکی و بازرگانی استفاده از ضمانتنامه‌های عندالمطالبه نیز همپای اعتبارات اسنادی فزونی یافته و هر قرارداد مهم تجاری بین‌المللی با استفاده از این دو ابزار پوشش مساوی ریسک طرفین را به همراه داشته باشد. *معاون اداره ضمانتنامه‌های خارجی بانک تجارت