در چهارمین نشست بین‌‌‌دولتی سازمان ملل متحد (INC) در مورد آلودگی پلاستیک چه میگذرد؟
بازی قدرت در مذاکرات پلاستیک
با نزدیک شدن به پایان مهلـــــت امضای توافق‌نامه الزام‌‌‌آور قانونی در مورد آلودگی پلاستیکی، بیش از ۴هزار علاقه‌‌‌مند به آب‌‌‌و‌‌‌هوا از ۱۹۶کشور جهان در شهر اتاوا در کانادا گرد هم آمدند تا در مورد اقداماتی با هدف جلوگیری از بلایای طبیعی فاجعه‌بار مذاکره کنند. با این‌‌‌حال، اعضای شرکت‌کننده اکنون بیش از هر زمان دیگری با هم اختلاف‌نظر دارند.
تحلیل‌‌‌ها نشان می‌دهد که تعداد موافقان صنعت سوخت‌‌‌های فسیلی و پتروشیمی در مذاکرات سازمان ملل برای توافق بر سر اولین معاهده جهانی برای کاهش آلودگی پلاستیکی بیش از یک‌سوم افزایش یافته است؛ نکته مهمی که داده مثبتی برای کشورهایی همچون ایران به شمار می‌رود. امضاکنندگان کمیته مذاکره بین‌‌‌دولتی سازمان ملل متحد (INC) در مورد آلودگی پلاستیک در نشست اتاوا قرار است در مورد مقررات الزام‌‌‌آور قانونی برای کنترل تهدید پلاستیک در سراسر جهان بحث کنند. آنها تولید پلاستیک از مبدا را نشانه گرفته‌‌‌اند، در حالی که شرکت‌های فرآوری پلاستیک، از جمله تولیدکنندگان مواد خام مانند پتروشیمی‌‌‌ها، به‌شدت مخالف سیاستگذاران و سازمان‌های غیردولتی (NGO) با پیشنهاد کاهش تولید پلاستیک هستند. تولیدکنندگان معتقدند که کاهش تولید به‌تنهایی مشکل فزاینده آلودگی پلاستیکی را حل نخواهد کرد.
کشور ما به عنوان یکی از تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی در قالب گروه کشورهای همفکر از مخالفان طرح کاهش تولید پلاستیک است. ایران با نمایندگان بخش خصوصی از طرف انجمن ملی صنایع پلیمر ایران به همراه نمایندگانی از وزارت خارجه و سازمان محیط‌زیست در این اجلاس شرکت کرده است. به گزارش «اینپیا»، دکتر برمک قنبرپور یکی از نمایندگان ایران در این اجلاس معتقد است: «روند مذاکرات در اجلاس INC-۴ این ظن را به وجود می‌‌‌آورد که قصدی مبنی بر تغییر کلی روند تولید پلیمر‌‌‌ها از منابع فسیلی به منابع غیر‌‌‌فسیلی با بهانه زیست‌محیطی در میان است و بنیان‌گذاران این سند، توقف تولید، عرضه، فروش و صادرات محصولات پلاستیکی تولیدشده با مواد پلیمری بر پایه سوخت‌‌‌های فسیلی را خواستارند؛ موضوعی که منافع ملی و اقتصاد کشور ما و کشورهای حاضر در گروه همفکر ما را با مخاطرات زیادی مواجه خواهد کرد.»
پیشینه تاریخی
در ۱۲دسامبر ۲۰۱۵ یک معاهده بین‌المللی الزام‌‌‌آور در مورد تغییرات آبوهوایی که به عنوان توافق پاریس شناخته می‌شود، توسط ۱۹۶طرف در کنفرانس تغییرات آبوهوایی سازمان ملل متحد (UNFCCC) یا بیست‌ویکمین نشست اعضا (COP۲۱) در پاریس به تصویب رسید و ۴نوامبر ۲۰۱۶ لازم‌‌‌الاجرا شد. در مارس ۲۰۲۲، در پنجمین اجلاس مجمع محیط‌زیست سازمان ملل متحد، قطعنامه‌‌‌ای تاریخی برای توسعه یک سند بین‌المللی الزام‌‌‌آور قانونی در مورد آلودگی پلاستیک، از جمله در محیط‌زیست دریایی، به تصویب رسید. این قطعنامه از مدیر اجرایی برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) درخواست کرد تا کمیته مذاکره بین‌‌‌دولتی (INC) را برای توسعه «ابزار» تشکیل دهد که براساس رویکردی جامع است که به چرخه زندگی کامل پلاستیک، از جمله تولید، طراحی و دفع آن می‌‌‌پردازد. INCکار خود را در نیمه دوم سال ۲۰۲۲ با آرزوی تکمیل مذاکرات تا پایان سال ۲۰۲۴ آغاز کرد. توافق‌نامه الزام‌‌‌آور قانونی در مورد آلودگی پلاستیکی قرار است تا سال ۲۰۲۵ تصویب شود و کمتر از یک‌سال برای این سازمان باقی بماند. سازمان ملل برای تکمیل مذاکرات اعضای شرکت‌کننده پیش از آغاز جلسه یک هفته‌‌‌ای INC در ۲۳ آوریل، دستور کار خود را پیگیری کرده است.
فشار فوق‌‌‌العاده بر ذی‌نفعان
تنها هشت‌ماه مانده به پایان مذاکرات، کشورها برای نهایی‌‌‌کردن اولین معاهده جهانی پلاستیک در اتاوا فشار زیادی احساس می‌کنند. در صورت امضا که بسیار بعید است، این معاهده الزام‌‌‌آور قانونی نه‌تنها به این سوالات می‌‌‌پردازد که چه مقدار پلاستیک می‌‌‌تواند دور ریخته شود، بلکه تولید و استفاده از آن را برای ساده‌‌‌سازی کل زنجیره ارزش پلاستیک مشخص می‌کند؛ امری که موافقان صنعت پتروشیمی به آن اعتراض دارند و تاکید آنها بر بازیافت و مدیریت زباله‌‌‌های پلاستیکی است.
مخالفت پتروشیمی‌‌‌ها
پیش از آغاز مذاکرات در پایتخت کانادا، شرکت‌های پتروشیمی با اقدام سازمان ملل متحد برای محدود‌‌‌کردن تولید پلاستیک و ممنوعیت برخی مواد شیمیایی مخالفت کردند. اینگر اندرسون، مدیر اجرایی UNEP، اظهار کرد: «این روند بدون شک روندی شتاب‌‌‌زده و جاه‌‌‌طلبانه است، زیرا ما دهه‌‌‌ها زمان برای اقدام نداریم. باید سریع عمل کنیم و به این نتیجه برسیم که دفع زباله‌‌‌های پلاستیکی را در محیط‌زیست محدود کنیم.» لوئیس وایاس والدیویسو، رئیس اجلاس سران، با تکرار پاسخ مشابه، گفت: «زمان با ما همراه نیست. از این‌رو می‌‌‌خواهیم نمایندگان ملی را به هفت‌کارگروه تقسیم کنیم تا روی مسائل حل‌نشده از جمله گنجاندن موضوعات در معاهده و اجرای آن کار کنند. کارشناسان خواستار محدود‌‌‌کردن گزینه‌‌‌ها، تشخیص مسائل اجماع و پیشرفت واقعی در توافق شدند. پیمان نهایی باید اهدافی را تعیین کند و پلاستیک‌های یک‌بار مصرف و مواد شیمیایی غیرضروری را حذف کند.»
در دور قبلی نشست INC در نایروبی، حدود ۱۳۰کشور گرد هم آمدند و توافق کردند که شرکت‌ها را ملزم کنند حجم تولید پلاستیک را به همراه مواد شیمیایی که در تولید پلاستیک استفاده می‌کنند، افشا کنند. گزارشها حاکی از آن است که گام اساسی مانند افشای حجم تولید پلاستیک و مواد اولیه آن قطعا به سازمان ملل در تدوین این سیاست کمک خواهد کرد، در حالی که انتظار می‌رود میزان تولید پلاستیک تا سال ۲۰۶۰ سه‌برابر شود. براساس گزارش سازمان ملل متحد، حدود یک‌پنجم زباله‌‌‌های پلاستیکی جهان سوزانده می‌شود که باعث انتشار مقدار زیادی کربن می‌شود. تنها کمتر از ۱۰درصد زباله‌‌‌های تولیدشده بازیافت می‌‌‌شوند.
انجمن «کشورهای همفکر» شامل ۲۵عضو که عمدتا کشورهای وابسته به منابع فسیلی و سوخت هستند، با پیشنهاد محدود کردن تولید پلاستیک یا ممنوعیت استفاده از برخی مواد شیمیایی به عنوان مواد خام مخالفت کردند. اعضای این گروه مانند ایران، روسیه، چین، هند و عربستان سعودی استدلال کردند که این معاهده باید بر مدیریت زباله‌‌‌های پلاستیکی تمرکز کند. علیرضا صحاف‌‌‌امین و برمک قنبرپور، نمایندگان ایران در اجلاس INC-۴، با توجه به این موضوع که آلودگی پلاستیکی به دلیل عدم‌مدیریت در بازیافت است، تلاش کردند توجه‌ها را از قسمت بالای زنجیره ارزش منحرف کرده و موضوع لایحه آلودگی پلاستیک‌ها را به سمت بهبود وضعیت بازیافت و بالا رفتن درصد بازیافت هدایت کنند. این در شرایطی است که در حال حاضر از کل پلاستیک‌ها و زباله‌‌‌های دنیا تنها ۹درصد بازیافت می‌‌‌شوند و حدود ۵۰درصد آنها دفن، ۱۹درصد سوزانده و حدود ۲۲درصد هم در طبیعت رها می‌‌‌شوند.
به گزارش انجمن ملی صنایع پلیمر ایران، در این خصوص صحاف امین گفت: «این خود نشان‌‌‌دهنده آن است که پتانسیل زیادی برای افزایش ضریب بازیافت پلاستیک‌ها و زباله‌‌‌های پلاستیکی وجود دارد و قبل از اینکه این اتفاق بیفتد، نباید کار دیگری در زنجیره یا تغییر نوع تولید و تکنولوژی تولید پلاستیک‌ها انجام دهیم. این موضوع فلسفه ما برای مذاکرات است و بر این تاکید داریم که بازیافت پلاستیک و زباله پلاستیکی باید احیا شود. آمارهای جهانی نیز نشان‌‌‌دهنده این است که باید ابتدا ضریب بازیافت زباله‌‌‌ها افزایش یابد. به همین دلیل هم این موضوع بسیار مهم است و برایمان در اولویت قرار دارد.»
واکنش‌‌‌ها
استوارد هریس، سخنگوی شورای بین‌المللی انجمن‌‌‌های شیمیایی، اظهار کرد: «انتظار داریم که توافق بر تسریع اقداماتی که صنعت در حال حاضر به‌تنهایی انجام می‌دهد، مانند افزایش بازیافت و طراحی مجدد محصولات پلاستیکی، تمرکز کند. تولیدکننده یک‌سوم تولید جهانی پلاستیک، چین، همواره اهمیت زیادی به کنترل آلودگی پلاستیک داده است. لین جیان، سخنگوی وزارت خارجه چین گفت: اکنون این کشور مایل است با سایر کشورها برای پیشرفت مشترک در مذاکرات همکاری کند.» این اظهارات در حالی مطرح شد که شرکت دولتی نفت عربستان‌سعودی آرامکو، از برنامه‌های خود تا سال ۲۰۳۰ برای ارسال نزدیک به یک‌سوم نفت تولیدی خود به کارخانه‌های پتروشیمی برای ساخت پلاستیک پرده برداشت.
بنا بر گزارشها، بریتیش‌پترولیوم انتظار دارد پلاستیک‌ها ۹۵درصد رشد خالص تقاضای نفت را از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۴۰ نشان دهند و آژانس بین‌المللی انرژی تخمین می‌‌‌زند که تقاضای پلاستیک ۴۵درصد از رشد استخراج نفت و گاز تا سال ۲۰۴۰ را تشکیل می‌دهد. شورای شیمی آمریکا (ACC) که نماینده تولیدکنندگان پلاستیک است، می‌‌‌گوید که مخالف محدودیت تولید است. راس آیزنبرگ، لابی‌‌‌گر ارشد ACC، گفت: «ما به پایان دادن آلودگی پلاستیکی اعتقاد داریم، اما نه با تولید پلاستیک.»
آیزنبرگ می‌‌‌گوید ACC مخالف توقف تولید پلاستیک‌های یک‌بار مصرف مانند ظروف غذا و نوشیدنی است. در عوض،ACC از کمک به همه کشورها در تلاش‌‌‌های بازیافت و طراحی محصولات بهتری که می‌‌‌توانند دوباره استفاده و بازیافت شوند، حمایت می‌کند. لوئیس وایاس والدیویسو، سفیر اکوادور در بریتانیا و رئیس مذاکرات بین دولتی سازمان ملل، در خصوص سند الزام‌‌‌آور قانونی در مورد آلودگی پلاستیکی، گفت که اطمینان دارد مذاکرات در زمینه امضای یک معاهده جهانی برای امضای سال آینده ادامه خواهد یافت. در سومین روز مذاکرات که یکی از حساس‌‌‌ترین و چالشی‌‌‌ترین روزهای این نشست بود، برخی از طرفداران تندرو محیط‌زیست از دولت‌‌‌ها خواستند تولید پلاستیک را ممنوع کنند که بعید است این اتفاق بیفتد.
اندرسون در یک جلسه توجیهی رسانه مجازی به خبرنگاران گفت، آنها شاهد همگرایی در حذف مصارفی هستند که مشکل‌‌‌ساز و قابل‌‌‌اجتناب است. او گفت: «این معاهده باید آنچه را که او به عنوان چرخه زندگی کامل پلاستیک‌ها توصیف می‌کند، در بر گیرد. وقتی می‌‌‌گویم چرخه زندگی کامل، به معنای حذف موارد غیرضروری است که عمر کوتاه و یک‌بار مصرف دارد و استفاده مجدد از مدل‌‌‌های قابل استفاده مجدد در جایی که مناسب است و باید تا جایی که می‌‌‌توانیم پلاستیک کمتری تولید کنیم.»
در روز سوم، بیانیه‌‌‌ای از سوی کشورهای همفکر قرائت شد. موضوع این بیانیه در این باره بود که برای بسیاری از کشورها تولید پلاستیک بر پایه فسیلی اهمیت ندارد، چرا که دارای منابع فسیلی نبوده و به این دلیل، علاقه‌‌‌مند هستند که روی پلیمر‌‌‌های غیر‌‌‌نفتی و زیست‌پایه تمرکز کنند. بنابراین مساله پلیمر‌‌‌های تولیدشده بر پایه فسیلی را مورد هدف قرار می‌دهند. بسیاری از کشورهایی که امروز در خصوص این موضوع صحبت کردند، جایگزین پلیمر بر پایه فسیلی را پلیمر‌‌‌های زیست‌پایه نامیدند که نشان می‌دهد اهداف این لایحه که جلوگیری از آلودگی پلاستیک‌ها با تمرکز بر محیط دریایی بوده است، دارد از یک لایحه محیط‌زیستی به یک لایحه اقتصادی تغییر می‌کند و این لایحه در حال دور‌‌‌شدن از اهداف اصلی خود است.
اختلافات عمیقی در مورد رویکرد بهینه برای مقابله با بحران پلاستیک ظاهر شد و طرفداران کاهش تولید را در مقابل حامیان افزایش مدیریت زباله قرار داد. این تفاوت ایدئولوژی‌‌‌ها پیچیدگی‌‌‌هایی را در بحث‌‌‌های پیرامون تغییرات آبوهوایی و سوخت‌‌‌های فسیلی بیان می‌‌‌کرد. در نهایت، اندرسون بر اعتقاد خود ثابت قدم ماند و اعلام کرد: «کاملا درک می‌‌‌کنم که ممکن است ناامیدی وجود داشته باشد. اما لازم است درک کنیم که باید جهانی با توافقی گسترده وجود داشته باشد که همگان و اقتصاد همه را دربرگیرد.»
این مذاکرات تا ۲۹ آوریل ادامه دارد.
