جمال‌الدین حیدری مهذب * موضوع «قیمت‌سازی جهانی محصولات پتروشیمی از مسیر بورس کالا» چندی است توسط برخی کارشناسان در رسانه‌ها مطرح شده و سعی شده صادرات قیر به عنوان الگو و نمونه‌ای موفق معرفی و تلویحا الزام قانونی برای صادرات محصولات پتروشیمی از مسیر بورس کالا را توصیه نمایند.
با عنایت به حساسیت مقوله صادرات محصولات پتروشیمی به عنوان بزرگ‌ترین منبع صادرات غیر‌نفتی به ویژه در شرایط فعلی کشور، نکاتی را به اختصار متذکر شده و بررسی تفصیلی و تخصصی این مقوله را به فرصتی مناسب موکول می‌کنیم.
الف) مهم‌ترین مزیت مطرح شده برای موفق جلوه دادن فروش قیر از مسیر رینگ صادراتی بورس کالا «درج قیمت‌های قیر صادراتی کشور در نشریات قیمت‌گذاری بین‌المللی» است که در همین زمینه موارد زیر قابل‌ذکر است:
۱) مقایسه قیر و صادرات آن با محصولات پتروشیمی از لحاظ تنوع گرید و تعداد تولید‌کننده، تناژ قابل‌فروش، ارزش معاملات، تعداد و تنوع مشتریان و بازارهای هدف، زمان لازم برای عملیات عرضه و انجام معاملات و ارقام کارمزد پرداختی به بورس کالا و کارگزاری‌ها، به هیچ روی منطقی نبوده و مقیاس صادرات قیر بسیار کوچک‌تر از محصولات پتروشیمی است و نمی‌توان الگوی قیر را تجویز کرد.
۲) بزرگ‌ترین مزیت ذکر شده در خصوص صادرات قیر از مسیر بورس کالا درج قیمت‌های کشف شده در برخی نشریات بین‌المللی است. باید پرسید این موضوع چه منافع و فواید عملی را در پی داشته است؟ در صورتی که ابتدا قیمت پایه عرضه صادراتی قیر از نشریات بین‌المللی استخراج شده و پس از کشف قیمت فروش در بورس کالا، در همان نشریه درج شود چه امتیاز ویژه‌ای حاصل شده است؟
۳) آیا تنها راه‌ درج قیمت‌ محصولات پتروشیمی ایران در نشریات بین‌المللی عرضه در رینگ صادراتی بورس کالا است؟ برای رسیدن به این هدف راه و روش دیگری متصور نیست؟ سال‌ها است که فروش داخلی بسیاری از محصولات پتروشیمی از طریق بورس کالا انجام می‌شود و البته از نیمه دوم سال گذشته تمام محصولات پتروشیمی الزاما در بورس کالا به فروش می‌رسند، این سوال مطرح است که چرا تاکنون این حجم بالای معاملات، تنوع محصولات و قیمت‌های کشف شده در نشریات بین‌المللی قیمت‌گذاری منعکس نشده است؟ به نظر می‌رسد بهترین راه برای درج قیمت محصولات پتروشیمی ایران در نشریات بین‌المللی، مذاکره و برقراری روابط حسنه با مدیران نشریات قیمت‌گذاری معتبر مانند ICIS,PLATTS، ... و رسیدن به توافق با ایشان باشد، نه عرضه تمام محصولات پتروشیمی در رینگ صادراتی بورس کالا.
ب) چنین به نظر می‌رسد محور و هدف نهفته در اظهارات مطرح شده اخیر، زمینه‌سازی برای ایجاد سازوکار قانونی یا شبه قانونی به منظور الزام و اجبار شرکت‌های پتروشیمی جهت عرضه صادراتی محصولاتشان در بورس کالا است. تجربه عملی صادرات محصولات پتروشیمی در بورس کالا توسط یکی از مجتمع‌های خوشنام پتروشیمی مستقر در منطقه ماهشهر طی سال‌های گذشته، چندان قرین موفقیت نبوده و در نهایت این شرکت، صادرات به این شیوه را متوقف کرد. به اختصار تعدادی از معایب و اشکالات صادرات محصولات پتروشیمی از مسیر بورس کالا را بر می‌شماریم:
۱) مشتریان و خریداران محصولات صادراتی پتروشیمی اغلب از اتباع غیر‌ایرانی بوده و با سازوکار بورس کالا نا آشنا و نامانوس هستند و به‌خصوص از میزان کارمزد بسیار بالای پرداختی ناراضی بوده و دلیلی برای پرداخت این وجه اضافی نسبت به خرید مستقیم صادراتی نمی‌بینند. ضمن اینکه در قبال این کارمزد، هیچ تسهیلات و امتیازی نسبت به روش معمول ارائه نمی‌شود.
۲) پرداخت وجه تضمین اولیه به بورس کالا و هزینه‌های مرتبط با آن برای طرفین معامله به ویژه مشتریان خارجی، چندان توجیهی نداشته و اقتصادی به نظر نمی‌رسد.
۳) عرضه صادراتی در بورس کالا منجر به شناسایی مشتریان خاص هر شرکت پتروشیمی توسط رقبا شده و امکان تطمیع و تهدید مشتریان توسط رقبا را به‌وجود می‌آورد، در نتیجه پس از مدتی منجر به از دست رفتن مشتری و تحمیل هزینه‌های بازاریابی برای یافتن مشتریان جدید می‌شود.
۴) مشتریان خارجی در عرضه صادراتی بورس کالا، امکان آشنایی و تبادل‌نظر و تبانی با یکدیگر را یافته و بطور هماهنگ قیمت‌های پایین‌تر از بازار جهانی را پیشنهاد می‌دهند.
۵) در این شیوه فروش صادراتی، برای مجتمع‌های پتروشیمی امکان تمایز میان مشتریان وفادار با سایر مشتریان وجود ندارد؛ چرا که ارائه هر گونه تسهیلات و تخفیف به یک مشتری به اطلاع سایرین رسیده و سیاست‌گذاری را برای مدیران شرکت پتروشیمی دچار محدودیت می‌کند و عملا «مدیریت ارتباط با مشتریان» مفهوم خود را از دست می‌دهد.
۶) در شرایط تحریم، بسیاری از شرکت‌های خارجی با احتیاط‌ لازم نسبت به خرید محصولات پتروشیمی اقدام می‌کنند. در صورت الزام به حضور در رینگ صادراتی بورس کالا، خطر شناسایی و مجازات از جانب کشورهای متخاصم برای ایشان وجود داشته و در نهایت از خرید منصرف
خواهند شد.
۷) در شرایط تحریم، فرآیند انتقال وجه ارزی به دست آمده از صادرات به کشور در هر یک از شرکت‌های پتروشیمی منحصر به فرد بوده و از تنوع قابل‌توجهی برخوردار است که با عرضه در رینگ صادراتی احتمال شناسایی این مسیرها بیشتر می‌شود.
۸) موجودی انبار شرکت‌های پتروشیمی که جزو اسرار بازرگانی شرکت‌ها است در شیوه صادرات از مسیر بورس کالا افشا شده و توسط رقبا و مشتریان و ... تحت‌فشار قرار می‌گیرد.
۹) اگر فروش صادراتی محصولات پتروشیمی از مسیر بورس کالا مفید و امکان پذیر بود، تاکنون لااقل یکی ازکشورها و شرکت‌های معتبر پتروشیمی دنیا نسبت به اجرایی کردن آن اقدام می‌کرد.
می‌توان به این موارد باز هم افزود، اما با چند پیشنهاد مطلب را به پایان می‌بریم:
۱) در صورتی که شرکت بورس کالا بستر مناسب و مساعدی برای عرضه صادراتی فراهم کرده و مشی تشویق و ترغیب شرکت‌های پتروشیمی به انجام صادرات از مسیر بورس کالا را در پیش گیرد، دستیابی به نتیجه مثبت، قابل‌تصور و محتمل‌تر خواهد بود.
۲) پیشنهاد می‌شود شرکت بورس کالا در عرضه‌های صادراتی محصولات پتروشیمی به مدت ۲ سال از دریافت کارمزد چشم‌پوشی کند تا مشتریان و مجتمع‌های پتروشیمی انگیزه‌ای برای انجام معاملات در رینگ صادراتی بورس کالا پیدا کنند.
۳) در صورتی که «درج قیمت محصولات پتروشیمی ایران در نشریات بین‌المللی» اهمیتی حیاتی داشته و دارای منافع و مزایای قابل‌توجهی برای کشور است، پیشنهاد می‌شود کمیته‌ای با عضویت شرکت ملی صنایع پتروشیمی، انجمن صنفی کارفرمایان صنعت پتروشیمی و شرکت بورس کالا تشکیل شده و راهکارهای مناسب برای تحقق چنین هدفی را پیگیری کنند. به هر روی برای رسیدن به مقصود فوق عرضه صادراتی کلیه محصولات پتروشیمی کشور در بورس کالا شیوه چندان مناسب و معمولی به نظر نمی‌رسد.
*کارشناس ارشد توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی