محمدحسین بابالو: بازار محصولات کشاورزی نیازمند یک دگرگونی و اصلاح بنیادین است. به جرات می‌توان گفت که صنعت کشاورزی (اگر بتوان در شرایط فعلی نام صنعت را بر آن نهاد) جذابیت بسیار کمی برای سرمایه‌گذاران دارد. ضعف تعداد و ارزش صنایع تولید محصولات کشاورزی حاضر در بورس اوراق بهادار، کاهش سودآوری نسبی به نسبت دیگر بخش‌های صنعتی، معدنی و پتروشیمی، پایین بودن امنیت سرمایه‌گذاری، مشکلات مرتبط با ابزارهای تولید، زمین و آب، استفاده از تکنولوژی‌های نوین و بسیاری دیگر از موانع را می‌توان قسمتی از دلایل پایین بودن جذابیت سرمایه‌گذاری و تولید در این بخش بسیار مهم دانست. ولی از همه مهم‌تر مشکلات فروش، تامین سرمایه و بازاریابی محصولات کشاورزی است که تاکنون اجازه نداده بخش بسیار بزرگی از زمین‌های کشاورزی تبدیل به مزارع قدرتمند و با ارزش افزوده بسیار بالا شود. این موارد نیاز به وجود یک بازار مصرف واقعی، ثبات سرمایه‌گذاری و مبادله و تامین سرمایه ارزان را بیش از پیش هویدا می‌سازد. هم‌اکنون رینگ کشاورزی در بورس کالای ایران قابلیت آتی محور شدن را دارد که این رخداد به مثابه یک انقلاب در تولید و معامله محصولات کشاورزی در داخل کشور خواهد بود. وجود عرضه‌کنندگان قدرتمند، نهادهای تعهدکننده و بیمه‌ها، وجود قیمت خرید تضمینی به مثابه بازار پایه اصلی و با محوریت خرید دولتی، وجود بورس کالا به‌عنوان یک بازار رسمی و قدرتمند و از همه مهم‌تر نیاز جامعه به محصولات کشاورزی در حال و آینده مواردی است که از وقوع این رخداد حمایت می‌کند.

هم‌اکنون آتی زیره از جذابیت بالایی برخوردار نیست و دلیل آن را باید عدم وجود بازار فیزیکی قدرتمند و رسمی دانست. جذابیت آتی طلا هر روز و بیش از پیش با تضعیف بازار فیزیکی آن در حال کاهش است. آتی زعفران هنوز آغاز به کار نکرده و آتی کنجاله سویا در دستور کار قرار دارد. البته به‌صورت رسمی شاهد حمایت‌های دولتی با محوریت وزارت جهادکشاورزی از رینگ محصولات کشاورزی در بورس نیستیم. به‌عنوان مقایسه می‌توان از حمایت دولت و وزارت نفت و صنعت، معدن و تجارت از رینگ معاملات محصولات پتروشیمی در بورس کالای ایران نام برد.

در صورت آتی محور شدن بازار محصولات کشاورزی دیگر یک کشاورز برای سرمایه در گردش خود نیازی به بانک ندارد و وجه تضمین یک قرارداد به تنهایی برای او کفایت می‌کند. از طرفی در ابتدای سال و پیش از کاشت، حجم، تنوع، کیفیت و شرایط بذرافشانی و نگهداری محصولات معین خواهد بود. این شرایط حتی نشان می‌دهد که در پایان فصل برداشت، قیمت و شیوه تحویل کالا چگونه است که این برنامه‌ریزی می‌تواند هم در اقتصاد خرد و هم در اقتصاد کلان مفید واقع شود.

تاریخچه و فلسفه قراردادهای آتی

برخی قراردادهای آتی را به معاملات برنج در ۳ قرن پیش ( ۱۷۱۰ میلادی ) در ژاپن نسبت می‌دهند. بازاری شبیه به بازار آتی که در آن کشاورزان، برنج را برای تحویل در چند ماه آینده عرضه می‌کردند و پیش پرداخت می‌گرفتند. برخی نیز به زمانی بیشتر و برای معاملات زیتون و روغن زیتون نسبت داده‌اند. در سال ١٨۴٨ در شیکاگو تولیدکنندگان گندم اقدام به ایجاد بورس آتی گندم کردند.

بازاری که قبل از زمان برداشت و حتی قبل از زمان کاشت، گندمی را که هنوز بذرافشانی نشده بود می‌فروختند و حتی تعهد پرداخت مبلغ آن را برای آینده اخذ می‌کردند. هم اکنون بازار شیکاگو را می‌توان مهمترین و بزرگترین بازار آتی در جهان به حساب آورد که قرارگرفتن آن در قلب صنایع کشاورزی و حجم تولید بالا مهم‌ترین نقطه قوت آن به حساب می‌آید. این شرایط به گونه‌ای جایگیری کرده که در بازارهای آتی کالاهای کشاورزی به‌عنوان مهم‌ترین کالاهای مورد مبادله خودنمایی می‌کند. گوشت قرمز، ذرت، کاکائو، پنبه، جو، برنج، کائوچو، سویا، شکر، گندم و پشم کالاهایی هستند که در این بازارها مورد معامله

قرار می‌گیرند.

تمامی این بازارها به وجود یک بازار فیزیکی قدرتمند با عرضه و تقاضای واقعی نیازمند است که فلسفه تشکیل آن را بر این پایه شکل می‌دهد. این موارد جرقه آغاز بورس‌های آتی بر مبنای بازارهای کالایی بود و نشان می‌دهد که بازار آتی بر اساس بازارهای فیزیکی محصولات کشاورزی و ملزومات مورد‌نیاز افراد شکل گرفته است. بر‌اساس فلسفه تشکیل و تجربه معاملات، هر بازار آتی برای قدرت گرفتن در ابتدا نیاز به یک بازار پایه و فیزیکی قدرتمند دارد تا بتواند به موفقیت دست پیدا کند.

در بازارهای جهانی؛ طلا، نفت، فلزات پایه، محصولات کشاورزی، سهام، فولاد و بسیاری از کالاها در بازارهای آتی معامله می‌شوند. شاید موفق ترین تجربه فعلی برای معاملات آتی در بازار آتی شانگهای موسوم به SHFE (اShanghai Futures Exchange) باشد. این بازار بر‌خلاف بازارهای دیگر و به تبع وجود بازار فیزیکی قدرتمند به‌عنوان بازار آتی شانگهای آغاز به کار کرد و هم‌اکنون نیز یکی از بزرگ‌ترین‌ بازارهای رسمی در جهان در حال فعالیت است.

انواع فلزات پایه و فولاد از جمله میلگرد و ورق مهمترین مبادلات این بازار را تشکیل می‌دهد. در بازارهای دیگر نیز شرایط مشابهی وجود دارد و بورس‌های آتی به‌عنوان بازوی قدرتمندی برای پوشش ریسک معامله در آینده در حال نقش‌آفرینی هستند.

با توجه به این موارد آغاز یک بازار آتی به یک بازار فیزیکی مقتدر نیازمند است که تمامی ویژگی‌های مورد نیاز آن شروط لازم برای یک بازار آتی خواهد بود، ولی کافی نیست.

آغاز به‌کار یک بازار قدرتمند آتی به موارد زیر نیازمند است:

- کالاهای استاندارد که ویژگی‌های آن مشخص و قابل اندازه‌گیری باشد

- وجود عرضه و تقاضای معتبر و وجود بازار فیزیکی مورد اعتماد

- اطمینان برای وجود تقاضا برای آینده به منظور قابلیت نقدشوندگی در سررسید

- عرضه معتبر و اعتماد از وجود عرضه در زمان معین

- پتانسیل نوسان قیمت‌ها

- وجود عرضه و تقاضای پراکنده بر اساس یک یا چند عرضه‌کننده معتبر

- وجود یک مکانیزم حمایتی از عرضه‌کنندگان مثل حمایت یک نهاد معتبر دولتی یا بیمه

- تضمین معاملات توسط بورس‌های مرتبط با محوریت اتاق‌های پایاپای

- هزینه کم معاملات که پتانسیل داد‌و‌ستدهای چندین باره را تقویت می‌کند

- پتانسیل نوسان قیمت‌ها و امکان کسب سود چندین برابر که به اهرم مالی مشهور است

در بورس کالای ایران هم اکنون آتی سکه طلا مهم‌ترین‌ معاملات آتی را به خود اختصاص داده است، البته در گذشته صحبت‌هایی از حضور آتی مس در بورس کالا شنیده شد ولی مورد توجه قرار نگرفت. پس از آن زیره سبز دیگر کالای مورد معامله در این بازار بود. اگر به آمار معاملات آتی در بورس کالا در روزها و هفته‌های قبل توجه کنیم شاهد تنها معامله سکه آتی برای سررسیدهای مختلف و قرارداد آتی زیره سبز خواهیم بود. آتی کنجاله سویا قرارداد آتی جدیدی است که در روزهای آینده اجرایی خواهد شد. این کالا جایگاه بسیار مهمی در صنایع غذایی مخصوصا خوراک دام دارد تا جایی که زادنو عزیزی، مدیر قراردادهای مشتقه بورس کالا، گفت: با توجه به اینکه این محصول، در کنار ذرت بخش عمده خوراک طیور را در کشور تشکیل می‌دهد، امروز تصور بازار محصولات کشاورزی ایران بدون وجود کنجاله سویا تقریبا محال است و هم‌اکنون سالانه نزدیک به ۵/۲ میلیون تن کنجاله سویا در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد که قسمت قابل توجه آن در بخش خوراک طیور و دام به کار گرفته می‌شود. این موارد شاید بتواند به‌عنوان یک پتانسیل مطلوب برای رونق این بازار ایفای نقش کند.

همان‌گونه که ذکر شد، بازار آتی قدرتمند نیازمند یک بازار فیزیکی پر رونق است. هم‌اکنون مهم‌ترین کالاهای مورد معامله در رینگ کشاورزی جو دامی، کنجاله سویا پلیت، کلزا، کلزای پرک و کنجاله کلزا پلیت، ذرت دانه‌ای، شکر سفید، گندم، برنج وارداتی، قند، تخم پنبه دانه، خرمای کبکاب و زاهدی بخشی از مهم‌ترین محصولات مورد معامله در رینگ کشاورزی در بورس کالای ایران به حساب می‌آید که حجم عرضه کالاهای وارداتی از کالاهای تولید داخل بیشتر است. با توجه به وسعت، پراکندگی، تقاضای عام و خاص و همچنین چرخش مالی این بازار، حجم معاملات و جذابیت آنها به هیچ عنوان قابل مقایسه با صنایع دیگر از جمله فلزات و محصولات پتروشیمی نیست.

هم‌اکنون بازارهای داخلی محصولات کشاورزی و بورس کالای ایران هر دو به یک بلوغ معاملاتی دست یافته‌اند تا جایی که تعدد عرضه‌کنندگان و شرایط معامله پتانسیل تبدیل این بازار را به قطب معاملات محصولات کشاورزی بدل ساخته است. قیمت‌های خرید تضمینی، آزادسازی بسیاری از نرخ‌ها، استاندارد بودن تولیدات، وجود نهادهایی به منظور بیمه و تعهد عرضه از جمله صندوق بیمه کشاورزی، عرضه‌کنندگان قدرتمند از‌جمله شرکت‌های تعاونی یا ادارات تعاون روستایی، تقاضای گسترده عمومی و بسیاری موارد مشابه پتانسیل‌هایی برای تمرکز این حجم معاملات در چارچوب بورس کالا و شفافیت بیشتر قراردادها خواهد بود که حداقل خروجی آن کاهش شدید حجم واسطه‌گری در بازار است.

تجربه موفق سلف موازی سنگ آهن و تجربه نه چندان جذاب معاملات زیره سبز مواردی است که برخی واقعیت‌های بازار را نشان می‌دهد. نیاز به یک بازار پایه، پتانسیل خرید در یک قیمت تعیین‌شده و ثابت توسط یک نهاد یا مرجع قدرتمند مالی، وجود تقاضای مشخص و پایدار، مواردی است که می‌تواند یک بازار قدرتمند آتی در کنار برخی ملزومات فوق را پدید آورد.

هم‌اکنون مهم‌ترین‌ دلیل برای عدم جذابیت صنعت کشاورزی مشکلات فروش و عدم بازگشت سریع و مطلوب سرمایه است. در صورت وجود بازاری جذاب و مطلوب، همچنین وجود دورنمای روشنی از بازار فروش، می‌توان به استفاده بیشتر از زمین‌های کشاورزی، توجیه‌پذیری بهتر بهبود شبکه‌های آبیاری، کاهش شدید واسطه‌گری، جذب بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها و نهایتا رونق روزافزون صنعت کشاورزی امیدوار بود.

در کشور ما قیمت خرید تضمینی را می‌توان یک قیمت پایه برای محصولات کشاورزی در بورس کالا برشمرد که همیشه دولت به‌عنوان خریداری بالفعل با این قیمت خرید پیشنهادی حضور دارد. از طرفی کشاورز به خصوص تعاونی‌های کشاورزی به‌عنوان عرضه‌کننده می‌توانند در بازار آتی حضور پیدا کنند و خریداران مختلف هم به تفکیک شرایط و زمان مورد نیاز کالا می‌توانند اقدام به خرید کنند. با توجه به برخی نوسان‌ها و وجود تقاضای مؤثر می‌توان به تشکیل یک بازار آتی قدرتمند هم برای محصولات کشاورزی امیدوار بود؛ زیرا پتانسیل‌های تشکیل و قدرت گرفتن را در ذات خود نهفته دارد. از طرفی کشاورز یا عرضه‌کننده می‌تواند با دریافت وجه تضمین معامله، باری از دوش خود بردارد تا شاید نیازی به اخذ وام از بانک کشاورزی هم نباشد. این شرایط پتانسیل معامله با قیمت‌های پایین‌تری را نیز در ذات خود ایجاد می‌کند، زیرا پیش خرید همیشه ارزان تر از خرید بوده و هست.

البته هم‌اکنون این شیوه معامله برای دولت جذاب نیست، زیرا قیمت‌های جهانی در سطوح بسیار پایینی قرار دارد تا جایی که هم‌اکنون در کف قیمتی بسیاری از محصولات کشاورزی به نسبت پنج سال گذشته قرار داریم، ولی این شرایط ادامه نخواهد یافت. آغاز روزهای سرد سال در نیم کره شمالی و تغییر نسبی شرایط آب و هوایی، دورنمای افزایش قیمت کودهای شیمیایی و سایر کالاهای مرتبط، افزایش جمعیت و خشک شدن بسیاری از مناطق حاصلخیز و محدودیت‌های منابع آبی مواردی هستند که دورنمای تغییر شرایط را پیش روی تصمیم‌سازان اقتصادی خواهند گذارد. این موارد؛ یعنی دورنمای افزایش قیمت محصولات کشاورزی اقدام فعلی دولت را می‌طلبد که تغییر شیوه معامله بدون تغییرات سخت‌افزاری، می‌تواند به تقویت محسوس صنعت کشاورزی کمک شایان توجهی داشته باشد.

امکان انقلاب در رینگ کشاورزی بورس کالا

امکان انقلاب در رینگ کشاورزی بورس کالا