بر همین اساس به نظر می‌رسد بزرگ‌ترین‌ رقیب ایران در قاره اروپا و بزرگ‌ترین‌ سدی که پیش روی ایران برای فروش نفت در این قاره وجود دارد، روسیه باشد. پس از روسیه، عربستان و عراق بزرگ‌ترین‌ جایگزینی نفت ایران در قاره سبز را انجام داده‌اند.

مشتریان آفریقایی ایران

آمارهای سازمان کشورهای صادرکننده نفت نشان می‌دهد که ایران سال ۲۰۱۲ به‌طور متوسط روزانه ۱۲۷ هزار بشکه به قاره آفریقا نفت صادر کرده که بیش از ۱۵ درصد از نفت وارداتی این قاره بوده است. اما از سال ۲۰۱۳ صادرات نفت به قاره سیاه متوقف می‌شود. آمار صادرات دیگر کشورهای عضو اوپک نشان می‌دهد که دو کشور دیگر صادرکننده نفت به آفریقا یعنی نیجریه و عربستان همزمان با کاهش صادرات نفت ایران صادرات خود را به این قاره افزایش داده‌اند. نیجریه که سال ۲۰۱۲ تنها ۱۰۷ هزار بشکه به‌طور روزانه به آفریقا نفت صادر ‌کرده این مقدار را سال ۲۰۱۴ به ۲۱۷ هزار بشکه رسانده است. یعنی از ۱۲ درصد نفت وارداتی قاره آفریقا به بیش از ۳۳ درصد تامین‌کننده نفت وارداتی این قاره رسیده است.

درباره عربستان نیز وضع بر همین منوال است. سعودی‌ها در سال ۲۰۱۱ روزانه ۱۶۹ هزار بشکه به قاره سیاه نفت صادر کرده‌اند که حدود ۲۰ درصد نفت وارداتی این قاره را شامل ‌شده است اما این کشور صادرات خود به این منطقه را از سال ۲۰۱۲ افزایش داده به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۴ بیش از ۲۹ درصد از نفت وارداتی این قاره را تامین کرده است.

صادرات به کشورهای آسیایی

کاهش واردات کشورهای آسیایی از ایران دیرتر از کاهش واردات کشورهای اروپایی آغاز شد اما از آنجا که رشد تقاضا از سوی کشورهای آسیایی در سال‌های اخیر به شکل چشمگیری افزایش یافته است، درصد واردات آسیا از ایران کاهش یافته است.

بر اساس نظام تحریم‌های غرب علیه ایران، چهار کشور آسیایی چین، هند، ژاپن و کره جنوبی مشتری نفت ایران باقی ماندند. اما موظف شدند سالانه میزان واردات خود از ایران را کاهش دهند تا نهایتا به صفر برسد. این روند کاهش واردات از ایران تا پیش از توافق موقت ژنو ادامه داشت و از آن پس بر اساس این توافق‌نامه، میزان صادرات به این کشورها تغییر چندانی نداشته و حتی اندکی افزایش یافته است.

آمار منتشر شده از سوی اوپک نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۱۰ روزانه ۳۶۸/ ۱ میلیون بشکه به کشورهای آسیایی نفت صادر می‌کرده و روند صادرات نفت ایران به این منطقه تا سال ۲۰۱۲ افزایشی بوده است به‌طوری‌که در این سال به بیش از ۸/ ۱ میلیون بشکه در روز رسیده است. اما سال ۲۰۱۳ صادرات نفت ایران به آسیا کاهش یافته و نهایتا در سال ۲۰۱۴ به ۹۹۲ هزار بشکه در روز رسید. در واقع ایران که در سال ۲۰۱۲ حدود ۵/ ۹ درصد نفت صادر‌شده به این قاره را تامین می‌کرده در سال ۲۰۱۴ تنها ۵ درصد از نفت وارداتی کشورها از سوی ایران بوده است.

وضعیت تغییر ساختار بازار در آسیا پیچیده‌تر از بازار اروپا و آفریقا بوده است. چراکه بازار آسیا به دلیل رشد تقاضای بالایی که دارد به‌عنوان بازاری مطمئن و رو به رشد برای کشورهای صادرکننده نفت اهمیت زیادی دارد. بر همین اساس رقابت در بازار آسیا منتهی به کشورهای عضو اوپک نمی‌شود و دیگر تولیدکنندگان نفت از جمله روسیه و کشورهای نفتی آفریقایی طی چند سال اخیر برای تصاحب بازار آسیا تلاش زیادی کرده‌اند.

بر اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ایران در بازار آسیا بیشترین رقابت را با کشورهای عضو اوپک در پیش دارد، عربستان سعودی و کویت بیشترین سهم ایران را در بازار آسیا تصاحب کرده‌اند. به‌طور خاص، چین خرید نفت از آنگولا و عراق را افزایش داده و دیگر کشورهای آسیایی اغلب از نیجریه نفت وارد می‌کنند. در خاورمیانه نیز امارات متحده عربی که تا پیش از تحریم‌ها از ایران نفت سبک وارد می‌کرد، طی چند سال اخیر میزان واردات خود را از نیجریه و عربستان‌ افزایش داده است. کشورهای آسیایی نیز از سال ۲۰۱۲ میزان واردات خود از ایران را متوقف کردند و همان میزان را از عربستان‌سعودی و کویت دریافت می‌کنند.

اداره اطلاعات انرژی آمریکا بر این باور است که هرچند نفت ایران در دوران تحریم با نفت کشورهای دیگر جایگزین شده اما این یک جایگزینی برابر نبوده است. چراکه مشخصه‌های نفت مصرفی در هر پالایشگاهی تنها به یک مولفه بستگی ندارد و مولفه‌های زیادی هستند که کیفیت و نوع نفت را مشخص می‌کنند. بر همین اساس جایگزینی نفت ایران با دیگر نفت‌ها در پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها نه تنها بر کیفیت محصول نهایی اثرگذار بوده، حتی در حجم محصولات تولیدی آن پالایشگاه نیز تاثیر گذاشته است. هر چند عوامل دیگری نیز همچون هزینه حمل‌ونقل در عملیات پالایشی تاثیرگذار هستند اما مهم‌ترین عامل همان کیفیت و ویژگی نفت‌خام است. بنابراین به نظر می‌رسد با افزایش صادرات نفت ایران بسیاری از خریداران سنتی نفت ایران از ورود کشورمان به بازار نفت استقبال کنند.