علیرضا آقایی‌قهی *

عامل اصلی موفقیت در عصر ارتباطات و اطلاعات، وجود اطلاعاتی است که خالی از تناقض و جانبداری بوده و در قالب اطلاعاتی مفید و به موقع در فرآیند اخذ تصمیم پیش‌دستی کند. اتخاذ هرگونه تصمیم بر اساس اطلاعاتی که دارای تناقض با واقعیت و جانبدارانه باشد، می‌تواند زیان‌های جبران‌ناپذیری به بار آورد که آثار سوء این گونه زیان‌ها می‌تواند گریبانگیر سرمایه مالی و فکری تصمیم‌گیرندگانی باشد که بر اساس این اطلاعات اقدام به اخذ تصمیم کرده‌اند. محیط کسب و کار امروزی مستلزم نوعی پاسخگویی است که بتواند به یک آگاهی به هنگام و دقیق در شرایط بازرگانی به کار خود ادامه دهد و نبود تقلب یا اطلاعات متناقض امر بدیهی محیط‌های کسب و کار امروزی است.

تقلب یا حقه با حسن تعبیر، جرائم اقتصادی نامیده می‌شود. امروزه در محیط کسب و کار جرم مسلط، جرم «یقه سفید» است. فرهنگ لغت پیشرفته آکسفورد تقلب را به عنوان «عمل اغفال کننده غیر قانونی به منظور کسب پول یا بدست آوردن کالا» تعریف می‌کند. همچنین بخش ۲۴۰ استانداردهای حسابرسی ایران تقلب را اینگونه تعریف می‌کند: «تقلب عبارت است از هرگونه اقدام عمدی یا فریبکارانه یک یا چند نفر از مدیران، کارکنان یا اشخاص ثالث، برای برخورد از یک مزیتی ناروا یا غیر‌قانونی.» انواع تحریف عمدی که حسابرسان در برخورد با تقلب روبه‌رو می‌شوند می‌تواند تحریف ناشی از گزارشگری مالی متقلبانه باشد یا تحریف ناشی از سوء‌استفاده از دارایی‌ها که مورد دوم بسیار نزدیک به تعریف تقلب بر اساس فرهنگ لغت پیشرفته آکسفورد است.

حال سوال اصلی اینجاست که قربانیان تقلب چه اشخاصی هستند و در مقابل چه افرادی توان کشف تقلب را دارند؟

با توجه به تعریف تقلب براساس بخش ۲۴۰استانداردهای حسابرسی ایران، می‌توان گفت قربانیان اصلی تقلب در رابطه با گزارشگری مالی، استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی هستند. استفاده‌کنندگانی که می‌توان به سرمایه‌گذاران، اعتبار‌دهندگان، آحاد جامعه و دولت اشاره کرد.

در مقابل تقلب ناشی از سوء‌استفاده از دارایی‌ها نظیر، اختلاس، سرقت دارایی‌های مشهود و نامشهود یا پرداخت از بابت کالا و خدماتی که دریافت نشده است، می‌تواند انحرافی ایجاد کند. انحرافی که تاثیر زیادی بر صورت‌های مالی که مبنای تصمیم استفاده کنندگان است، می‌گذارد.

در مقابل قربانیان تقلب، افرادی باید قرار گیرند که کاشف تقلب‌های رخ‌داده باشند. افرادی نظیر حسابرسان مستقل، حسابرسان داخلی و حسابرسان ویژه تقلب.

براساس بند۱۲ بخش ۲۴۰ استانداردهای حسابرسی ایران، مسوولیت حسابرس مستقل در مقابل تقلب حصول اطمینان معقول از نبود تحریف با اهمیت ناشی از تقلب در صورت‌های مالی است. با توجه به این مسوولیت می‌توان گفت اگرچه حسابرسی می‌تواند عاملی بازدارنده برای تقلب محسوب شود، اما مسوولیت پیشگیری و کشف تقلب با حسابرس مستقل نیست و نمی‌تواند باشد. به این دلیل که حسابرسان مستقل برای کشف تقلب تربیت نشده اند و ممکن است فاقد تخصص لازم برای کشف تقلب باشند. از آنجا که عمده تقلب‌ها بر اساس طرح‌های پیچیده و سازمان یافته‌ای چون جعل، ثبت نکردن عمدی معاملات یا ارائه اطلاعات نادرست یا تبانی تعدادی از کارکنان انجام می‌شود، احتمال آن کم است که توسط حسابرسان مستقلی که سالانه یک بار برای حسابرسی به واحد تجاری مراجعه کرده و در مدت محدودی حسابرسی را انجام می‌دهند، کشف شود.

گروه دیگری که نسبت به حسابرسان مستقل در کشف تقلب واحد تجاری توانایی بیشتری دارند، حسابرسان داخلی هستند. وجود یک واحد حسابرسی داخلی قدرتمند همراه با دانش و تجربه مفید در زمینه موارد تقلب می‌تواند عامل مهمی در کشف تقلب باشد؛ زیرا حسابرسان داخلی نسبت به حسابرسان مستقل بیشتر در گیر مسائل جزئی‌تر کنترلی واحد تجاری هستند.

گروه سومی نیز می‌تواند وجود داشته باشد که از آن به عنوان عاملی قدرتمند در کشف تقلب یاد کرد، که حسابرسان ویژه کشف تقلب هستند. حسابرسانی که تخصص اصلی آنها کشف تقلب بوده و می‌توانند در گروه‌های مختلف نظیر، مرکز خدمات کامپیوتری، امور اداری و مالی و... نقش‌آفرینی کنند.

از آنجا که بررسی‌های تقلب و کلاهبرداری، پیچیده و زمان‌بر، فعالیت کسالت آور و مستلزم دخالت دانش مالی و اقتصادی، کاربردهای بازرگانی، تحلیل بازار و شرایط بازار، مهارت‌های تحقیقی و حقوقی و کامپیوتری است، باید توسط گروه‌های ویژه که مخصوص شناسایی و کنترل تقلب هستند، انجام شود.

یک بررسی جامع و فرآیند جست‌وجوی بازرگانی برای مدیریت تقلب (اغلب در شکلی از یک مرکز تقلب در درون سازمان) در بخش‌هایی نظیر، مرکز خدمات کامپیوتری، امور مالی و اداری و... اغلب شماری از گام‌ها، فعالیت‌ها و موارد مهمی است که می‌تواند در کشف تقلب یاری رسان باشد. فرآیند کشف و ردیابی تقلب در یک روش و رفتار کارآ با استفاده از الگوی مناسب، می‌تواند مفید‌تر و موثر‌تر باشد از روش‌های سنتی و قدیمی‌تر که در اغلب سازمان‌ها وجود دارد.

نبود کنترل‌های داخلی مناسب و فقدان یک واحد حسابرسی داخلی کارآ در واحد تجاری، شروع اولیه برای انجام انواع تقلب است و تا زمانی که زیرساخت‌های اصلی نظیر، برقراری واحد حسابرسی داخلی مناسب، برقراری کنترل‌های داخلی مناسب، انجام نشدن بازرسی‌های ویژه در برخی صنایع خاص نظیر بانک، مخابرات، بیمه و... احیا نشود، نمی‌توان از نبود تقلب اطمینان حاصل کرد.

*کارشناس ارشد حسابداری و حسابرسی