مشارکت، حلقه مفقوده نوسازی بافت های فرسوده

مهندس علی محمد علیخان

بسیــاری از اندیشمندان "مشارکت" و " کار مشارکتی" به مفهوم علمی و رایج آن را در ایران امری ممتنع می شمارند و برخی دیگر معتقدند که با تکیه بر آداب، سنن و آموزه های فرهنگی و دینی می توان به الگوی بومی مشارکت دست یافت. در بسیاری از موارد مدیران اجرایی، نظریه پردازان، بنگاههای اقتصادی، نهادهای محلی و مردمی و مردم تلقی و برداشت یکسانی از واژه مشارکت ندارند و این تفاوت دیدگاهها یکی از عوامل کلیدی عدم موفقیت طرح ها و برنامه های نوسازی حوزه‌های نابسامان شهری است.

مهندس علی محمد علیخان زاده دبیر کل دومین همایش نوسازی بافتهای فرسوده شهر تهران در خصوص تاثیر و اهمیت مشارکت عناصر مختلف در حوزه نوسازی بافتهای فرسوده عنوان کرد: در شکل گیری و شکل دهی به بافتهای شهری عوامل و عناصر زیادی دخیل و ذینفع می باشند. تحولات در کالبد و عملکرد بافتهای شهری در قالب یک جریان سیستمی اتفاق می افتد و هر سیستمی عناصر و اجزایی دارد که هر یک از آنها تعریف و عملکرد و جایگاه خود را در کلیت این سیسم دارند و در چارچوب یک افق تعریف شده در کل سیستم در کارکرد آن سهیم و به تعبیر دیگر مشارکت می نمایند.

اگر در کل این سیستم هر یک از این عناصر و میزان تاثیر گذاری و تاثیر پذیر آنها از یکدیگر (یعنی میزان و نحوه مشارکت عناصر در اداره سیستم) به درستی تعریف و تعیین نشده باشد قطعا بی نظمی و در نهایت شکست و یا ضعف عملکرد ایجاد می نماید.

نکته قابل توجه آن است که در بحث نوسازی و بهسازی بافته‌های فرسوده شهری و خصوصا بافتهای فرسوده ، انسان با همه ویژگی ها و خصلت ها ،امیال و آرزوها ، احساس و خصوصا حس زیبا دوستی و میل به کمال گرایی، رفاه، آسایش و امنیت خواهی و سایر صفات حسنه اش باید محور باشد.

وی افزود: به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران، توجه به مقوله مشارکت در فرآیند نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده و نابسامان شهری یک اصل اساسی و ضامن موفقیت طرح های نوسازی است. اما در حقیقیت واژه مشارکت و ماهیت و مفهوم عینی آن همچنان ناشناخته مانده و تعریف روشنی از مشارکت که مورد اجماع جوامع حرفه ای، مردم و مدیران شهری باشد هنوز در دست نیست.

علیخان زاده در مورد مشارکت حوزه های مختلف در امر نوسازی و میزان سهم هر یک از بازیگران عرصه نوسازی گفت : باید برای عملکرد متوازن و بهینه یک شهر و به طور کلی هر سکونتگاه شهری (شامل بافتهای فرسوده و غیر فرسوده آن) به عنوان یک سیستم جامع، همه سو نگر، پایدار و چند بعدی برنامه ریزی نمود. در چارچوب این برخورد سیستمی است که متخصصین و اقتصاد دانان توسعه شهری باید مشارکت نمایند و بگویند کدام طرح ها و برنامه های مالی و تولید ثروت ، اشتغال زایی و.... ، اقتصاد شهر را متوازن نگه می دارد.

حضور و مشارکت متخصصین علوم اجتماعی نیز مشخص می کند که با کدام طرح ها و برنامه هااست که امنیت اجتماعی و روانی شهروندان و ساکنین تضمین می شود.

از سوی دیگر مهندسان و برنامه ریزان توسعه شهری نیز با مشارکت خود بهترین فرم و عملکرد بافت ها و فضاهای شهری را که با هویت، فرهنگ، روحیات و خلقیات ساکنین آن تناسب داشته باشد را ارائه می نمایند.

همچنین مردم به عنوان بهره برداران و ذینفعان اصلی این سیستم باید مشارکت کرده و عنوان کنند که چه می خواهند و چگونه می توانند در نوسازی ، بازسازی و توسعه بافت‌های شهری مشارکت و مداخله کنند.

وی تصریح کرد : مدیریت شهر که شامل شهرداری ها، دولت و شوراهای اسلامی شهرها است مهمترین نقش و سهم مشارکتی را، که همان ایجاد فضای مشارکت است دارا می‌باشند.

دبیر همایش با اشاره جایگاه مدیریت شهری در خلق فرصت برای مشارکت همگانی افزود: مهمترین مشارکت مدیریت شهری آن است که بتواند با تعیین نحوه و میزان مشارکت متخصصان ، سرمایه گذاران و مردم و تعریف درست جایگاه آنان در فرایند مدیریت و توسعه شهری ، این سیستم را متوازن نگه دارد.

به عبارت دیگر متوازن نگه داشتن سیستم شهر از طریق فراهم آوردن زمینه و فضا برای مشارکت همگانی، مهمترین مشارکت مدیریت شهری در نوسازی بافت های فرسوده است.

علیخان زاده خاطر نشان کرد : بهترین نوع مداخله و مشارکت دولتها در نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده و به طور کلی توسعه شهری آن است که ، اداره این سیستم پیچیده را به مدیریت های محلی یعنی شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهرها و نهادهای مردمی و محلی بسپارند.

وی به اقدامات صورت گرفته در زمینه نحوه و جلب مشارکت و نتایج حاصل از آن اظهار داشت : علیرغم اینکه به لحاظ ساختارهای فرهنگی و دینی ، احساس و میل به مشارکت در امور عام المنفعه به شکل سنتی در افراد جامعه ، وجود دارد لیکن هیچگاه این خصیصه به صورت نظام مند ساماندهی و مورد بهره برداری قرار نگرفته است.

وی افزود : اینکه مشارک چیست؟ چگونه شکل می گیرد و راز و رمز ماندگاری ، پایداری و نهادینه کردن آن در جامعه ایرانی چیست ؟ هنوز کار جدی روی این موضوعات نشده و یکی از بزرگترین چالش های پیش روی مدیریت شهری در ایران جلب مشارکت عمومی در نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری است یکی دیگر از مهمترین چالشها در حوزه مشارکت و مفهوم آن در ایران این است که هنوز نظریه ای روشن که مورد اجماع همه اندیشمندان، مردم و مدیریت شهری باشد، وجود ندارد.

ضعف مبانی اندیشه ای عدم مستند سازی تحلیلی و ارزیابی تجارب ملی و بین المللی، سنجش اعتبار نظریه ها، مبانی و اصول ملاک عمل در حوزه مشارکت کاملا آشکار و کمبود آن محسوس است.

بنابراین در یک چنین فضایی که بازیگران عرصه مشارکت به درستی نمی دانند که چارچوب مفهومی و نظری و روش شناسی مشارکت به عنوان یک هنر چیست و در چارچوب کدام برنامه جامع و همه سونگر چگونه باید ایفای نقش کنند ، موفقیت برنامه های مشارکتی امری دور از انتظار است و شاید یکی از علل اساسی شکست برنامه های مشارکتی در کشور ما همین کمبودها و نقیصه ها باشد.

ما باید روی این مسائل کلیدی سرمایه گذاری کرده و امیدوار باشیم در آینده ای نه چندان دور میزان مشارکت همگانی افزایش و از جهش بالایی برخوردار گردد.

علیخان زاده تصریح کرد : در برخی از سازمانها و نهادهای متولی امر توسعه شهری به عنوان مثال در سازمان نوسازی شهر تهران تغییر رویکرد در مدیریت نوسازی بافت‌های فرسوده از متمرکز به غیر متمرکز دیده می شود. با تاسیس دفاتر نوسازی محله مدیریت از پایین به بالا در جریان نوسازی بافت‌های فرسوده تجربه شده و زمینه ارتباط مستقیم و رو در روی نهادهای مسئول با ساکنان محله های دارای بافت فرسوده ، فعالان محلی ، فعالان و محرکان اقتصاد محلات فراهم می شود .

همچنین بحث آموزش و فرهنگ سازی ذینفعان در نوسازی بافتهای فرسوده محلات در دستور کار قرار دارد و از طریق معرفی بسته های تشویقی اقتصادی و فرهنگی کار اعتماد سازی را دنبال و بنیه اقتصادی ساکنین تقویت می‌شود. تسهیل امور و فرایند نوسازی بافتهای فرسوده نیز از فعالیتهای ارزنده ای است که موجب ترویج فرهنگ مشارکت می شود.

باید توجه داشت که ، توان اقتصادی ساکنین بافتهای فرسوده اندک است و چه بسا ن اگر درست عمل نکنیم نوسازی محل سکونتشان موجب مرگ اقتصادی و معیشتی آنها شود. ساکنین بافتهای فرسوده به برنامه های نوسازی و جریاناتی که این افراد را به مشارکت فرا می خوانند به هر دلیلی بی اعتماد و یا اعتماد چندانی ندارند.

علیخان زاده به برنامه ها و محورهای همایش نوسازی بافتهای فرسوده که در ۴ و ۵ دی ماه در سالن همایشهای برج میلاد برگزار میشود اشاره کرد و گفت : محور کلیدی دومین همایش بافتهای فرسوده، "مباحث معرفت شناختی"، "عینیت بخشی" و "تحقق پذیری" واژه مشارکت در فرآیند بهسازی بافت های نابسامان شهری با در نظرداشتن مقتضیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور است.

وی افزود : برای شناسایی چهره های فعال اجتماعی، تلاشگران عرصه نوسازی و کسانی که بهترین کار نوسازی مردمی در بافت های فرسوده را انجام داده اند، شهرداران کلانشهرهای کشور، شهرداران مناطق ۲۲ گانه تهران، مهندسان مشـاور فعال در محلات فرسوده شهر تهران، مدیران نوسازی بافت های فرسوده کلانشهرها و جوامع صنفی مهندسان معمار و شهرساز به مشارکت فرا خوانده شده اند.

در همایش امسال با اختصاص یک کارگروه تخصصی و پانل ویژه، کلانشهرهای کشور این فرصت را می یابند تا در یک فضای تعاملی با سایر شرکت کنندگان، به طرح مسائل و مشکلات توسعه شهری و نوسازی بافت های فرسوده در حوزۀ جغرافیائی خود و ارائه دیدگاه پیرامون محورهای کلیدی همایش بپردازند، در مجموع تلاش شده است تا فضای تعامل و گفتگو برای شناخت فرصت های کاری و سرمایه گذاری و مبادله دانش و تجربه میان اندیشمندان و حرفه مندان حوزه برنامه ریزی توسعه شهری در"دومین همایش سالانه نوسازی بافت های فرسوده شهر تهران" فراهم شود.

مهندس علیخان زاده در پایان این مصاحبه بار دیگر از همه صاحبان اندیشه ، جوامع حرفه ای ، مدیران و کارشناسان حوزه برنامه ریزی و مدیریت توسعه شهری شهرداریهای کشور ، مراکز و موسسات علمی و اجرایی و دانشجویان برای حضور مشفقانه و مشارکت جدی در برگزاری هر چه با شکوهتر این گردهمایی علمی دعوت به عمل آورد.