بخش نخست

کتاب (فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی)، مجموعه‌ای از گزارش‌های کنسولگری‌های انگلیس در ایران، درباره تحولات اجتماعی و سیاسی مهم کشور در دوران فروپاشی حکومت قاجار و به قدرت رسیدن خاندان پهلوی است. نخستین گزارش این کتاب مربوط به وقایع دی ماه ۱۲۹۹ شمسی(ژانویه سال ۱۹۲۱ میلادی) و آخرین آن، مربوط به وقایع آذرماه سال ۱۳۰۴ دسامبر (۱۹۲۵) است.

این کتاب را غلامحسین میرزاصالح ترجمه و نشر نگاه معاصر در سال ۱۳۸۷ آن را منتشر کرده است که با هم اولین بخش از این گزارش‌ها را می‌خوانیم.

وقایع هفته پیش از ۳۰ ژوئیه (۹ مرداد ۱۳۰۰)

یک ترک ناشناس در ۲۵ ژوئیه نامه بی‌امضایی را که با جوهر قرمز نوشته شده بود به دست نجدالسلطنه(والی خراسان) داد و کسی هم اقدام به دستگیری وی نکرد. در نامه اخطار شده بود اگر نجدالسلطنه از سمت خویش کناره‌گیری نکند و از شهر خارج نشود به قتل خواهد رسید.نجدالسلطنه در روز ۲۶ ژوئیه، برای رفتن به باغ شخصی خود در خارج از شهر، کتبا از کلنل محمدتقی خان درخواست نمود گروهی ژاندارم جهت محافظت وی اعزام دارد.

از تهران به نجدالسلطنه دستور داده شد همچنان در مقام خود باقی بماند.نجدالسلطنه در ۲۷ ژوئیه به تهران اطلاع داد که تنها چند روز آن هم برای حفظ ظاهر به کار ادامه خواهد داد، ولی پس از آن تصمیم دارد از رختخواب بیرون نیاید.

نجدالسلطنه در ۲۸ ژوئیه به دارالایاله رفت و رسما مسوولیت و اختیارات خود را به کلنل محمدتقی خان واگذار کرد.

عمادالسلطنه رییس عدلیه عازم تهران شد.

کلنل محمدتقی خان در ۲۹ ژوئیه خطاب به ۲۵۰ نفر از سرشناسان شهر که به دعوت وی گرد آمده بودند، گفت: به علت بی‌نظمی و هرج‌ومرج رایج، حکومت ایالت را به دست گرفته است. کلنل پیش از ترک محل از حاضران خواست تا نظرات خود را به تهران تلگراف کنند. شرکت‌کنندگان نیز پس از گفت‌و‌گوی مختصر با یکدیگر پیش‌نویس تلگراف خود خطاب به وزیر دربار را تهیه کردند. در این پیش‌نویس از وزیر دربار خواسته شده بود تا زمان انتصاب والی واجد شرایط، کلنل محمدتقی خان مسوولیت اداره امور ایالت را عهده‌دار باشد.

کلنل تاکنون آگاهانه از اجرای دستورهای کابینه در موارد زیر سرباز زده است:

۱- ارسال ۱۰۰ قبضه تفنگ ۲- خودداری از بذل و بخشش از خزانه ایالت ۳- استرداد اسب‌های مصادره شده قوام‌السلطنه. ... کلنل محمدتقی خان در نهایت پس از معرفی والی جدید دست خود را باید رو کند و در عمل نشان دهد که قصد اطاعت دارد یا شورش. کلنل مطمئن است قوام‌السلطنه- اگر بتواند- می‌خواهد او را خرد کند، از این‌رو به نظر می‌رسد که تصمیم به اعلام استقلال خراسان را گرفته است.طبق خبر روزنامه خراسان وزیر مالیه(منظور عبدالله وثوق- معتمدالسلطنه- کفیل وزارت مالیه است) با دو ماه مرخصی با حقوق و مزایای شاهزاده جلال‌الملک معاون پیشکاری موافقت نموده و شاهزاده مبلغ ۱۴۰۰ تومان به طور علی‌الحساب از خزانه برداشت کرده است.

کلنل محمدتقی خان عده‌ای از فراش‌ها و میرزاهای دفتر والی را از کار برکنار و خود مجددا در عمارت ارگ اقامت کرد.