صنایع پتروشیمی در ایران- 1

آنچه می‌خوانید گزیده‌ای از کتاب «بیست سال پس از ملی شدن صنعت نفت» نوشته «فواد روحانی» است که در آن به بررسی صنعت پتروشیمی ایران پرداخته است. این کتاب در دهه پنجاه شمسی منتشر شده است. این بخش را با نقل عبارت زیر از کتاب پتروشیمی «جهان» شروع می‌کنیم:

پتروشیمی یا فرد اعلای صنعت ترکیبات شیمیایی، درخشان‌ترین بازتاب پیشرفت‌های علمی و فنی جهان نوین است. به وسیله این صنعت است که دنیا می‌تواند نیازمندی‌های روزافزون خود را به مواد پلاستیکی و الیاف جدید و فرآورده‌های پاک‌کننده و کائوچو مصنوعی تامین کند. این صنعت که شیمی‌آلی را بر پایه مواد اولیه تازه و غالبا روش‌های فنی جدیدی استوار می‌کند به کشورهای عقب‌افتاده اجازه می‌دهد که با استفاده از امکانات فنی «ره صد ساله» ممالک صنعتی را در مدتی بسیار کوتاه بپیمایند و عقب‌افتادگی خود را جبران کنند؛ به شرط آنکه بتوانند تناقض عمیقی را که بین امکانات فنی از یک طرف و شرایط اقتصادی و سیاسی و اجتماعی استفاده از آن امکانات از طرف دیگر وجود دارد، حل کنند.

پتروشیمی یا شیمی نفت یکی از دو رکن عمده شیمی آلی است که رکن دیگر و قدیمی‌تر آن کاربوشیمی یا شیمی کاربن است. شیمی آلی اساسا یک صنعت سنتز و ترکیب است؛ به این معنی که از طریق صنعت بسیاری مواد و کالاهای مورد نیاز بشر را که به صورت طبیعی، ولی نه به مقدار کافی، وجود دارند برابر احتیاجات وقت از حیث مقدار و مرغوبیت تهیه می‌کند و به علاوه فرآورده‌هایی هم تولید می‌نماید که به صورت طبیعی یافت نمی‌شوند. به‌طوری که بعد گفته خواهد شد، مواد بسیار زیادی که به این ترتیب به دست می‌آیند در وضع تمدن امروز دارای کمال اهمیت هستند و نیازمندی مردم جهان به استفاده از آنها بخصوص طی چند دهه اخیر با سرعت فوق‌العاده افزایش یافته است. بنابراین صنایع شیمی‌آلی را می‌توان در زمره بزرگ‌ترین صنایعی محسوب نمود که تاکنون برای رفع احتیاجات بشر به وجود آمده‌اند.

یکی از ویژگی‌های صنعت پتروشیمی این است که در هرگونه بحث درباره آن، بسیاری نام‌ها و اصطلاحات فنی نوساخته به کار می‌روند که برای هرکس که به این صنعت علاقه‌مند باشد، ولی اهل حرفه نباشد، آشنا شدن با آنها ولو به‌طور سطحی سودمند خواهد بود. بنابراین ما در این فصل بعضی از اصطلاحات متداول‌تر را بی‌آنکه وارد جنبه فنی موضوع شویم یا به تعریفات کتاب درسی بپردازیم یاد می‌کنیم تا خوانندگان چنانچه بخواهند بتوانند با مراجعه به کتاب‌های فنی اطلاعات بیشتری درباره آنها به دست آورند.

صنعت پتروشیمی در حدود پنجاه سال پیش به وجود آمد و به‌خصوص بعد از جنگ دوم جهانی به سرعت پیشرفت کرده و به تدریج در نقاط مختلف گسترش یافته است. این صنعت چون ماده اولیه خود را از نفت و گاز می‌گیرد، موجودیت و پیشرفت آن البته وابسته به صنعت نفت است و اهمیت فوق‌العاده‌ای که در بین صنایع درجه اول پیدا کرده و روز به روز بر آن افزوده می‌شود مدیون احتیاجی است که در همه کشورهای جهان به فرآورده‌های بیشماری که از آن به دست می‌آید وجود دارد. ما در آغاز این فصل به یک طبقه‌بندی کلی از محصولات پتروشیمی که بعضی توضیح‌دهندگان قایل شده‌اند اشاره می‌کنیم و یادآور می‌شویم که هزاران کالای گوناگون و مورد مصرف روزانه مشمول این سرفصل‌ها می‌باشند: مواد حلال، مواد پاک‌کننده، صمغ‌های صنعتی، کائوچوک مصنوعی، الیاف مصنوعی، مواد شیمیایی صنعتی، مواد ضدآفات نباتی، وسایل تقویت کشاورزی. چند نمونه هم از فرآورده‌هایی که به دست مصرف‌کننده نهایی می‌رسند ذکر می‌کنیم: الکل، استن، گلیکول صابون‌های مایع، اشیای پلاستیکی، لاستیک، رنگ و روغن، اندود، چسب، الیاف مصنوعی از قبیل نایلن و ارلن و داکرن، گلیسرین، گوگرد، اسید سولفوریک، فنول، متانل، اسید نیتریک، حشره‌کش‌ها، کودهای شیمیایی.

از این توضیح کلی معلوم خواهد گردید که صنعت پتروشیمی از اول تا آخر با سه نوع مواد ارتباط دارد: مواد اولیه، مواد میانی که از آنها به دست می‌آیند و برای تولیدات دیگر به کار می‌روند و بالاخره مواد نهایی که به دست مصرف‌کننده می‌رسند.بعضی از فرآورده‌هایی که از پتروشیمی به دست می‌آیند ممکن است به وسایل دیگر مانند کاربونیزه کردن چوب و مخصوصا زغال و تخمیر الکل نیز فراهم شوند، چنانکه در گذشته تولید شده و هم‌اکنون نیز می‌شوند. بنابراین صنعت پتروشیمی نسبت به بعضی مواد سازنده تازه‌ای است و نسبت به مواد دیگر، رقیب یا مکمل صنعت کاربوشیمی است که از پیش وجود داشته است. اما در حالی که کاربوشیمی صنعتی است کهنه‌ که دوران رونق خود را پشت‌سر گذاشته است، پتروشیمی صنعت جوانی است که هنوز به درجه رشد کامل خود نرسیده است و هرچند هم‌اکنون امکانات تولیدی فراوانی دارد، شکی نیست که در آینده به پیشرفت‌های بسیار نایل خواهد آمد.

در حال حاضر پی در پی در نقاط مختلف جهان یا تاسیسات پتروشیمی جدیدی دایر می‌شوند یا دستگاه‌ها تکمیل می‌گردد و روش‌های فنی تازه‌ای به وجود می‌آید یا امکان تهیه مواد و کالاهای نوینی کشف می‌شود که مرتبا بر اهمیت مقام صنعت پتروشیمی به عنوان فراهم آورنده نیازمندی‌های مردم جهان می‌افزاید. هم‌اکنون در تولیدات شیمی آلی جهان استفاده از پتروشیمی دارای مقام بسیار مهمی است؛ مثلا نسبت تولیدات پتروشیمی به مجموع تولیدات شیمی آلی در آمریکا ۹۰ درصد، در اروپای غربی ۸۰ درصد و در ژاپن ۷۶ درصد است.

زادگاه صنعت شیمی نفت کشور آمریکا است. در سال‌های بعد از جنگ اول جهانی، تولید اتومبیل در آمریکا به سرعت ترقی کرد و از این راه افزایش مهمی در میزان احتیاج به گازولین حاصل شد. صنعت نفت برای تامین این نیازمندی روزافزون متشبث به روش‌های پالایش و کراکینگ نفت شد که از این طریق گازولین بیشتری به دست آورد؛ اما در ضمن این عمل مقدار زیادی مواد گازی هم تولید گردید. در این مواد یکسری گاز‌های موسوم به الفین وجود دارد که چون از لحاظ ترکیبات شیمیایی واکنش‌پذیر هستند، می‌توان آنها را به‌عنوان ماده خام صنایع شیمیایی مورد استفاده قرار داد. طولی نکشید که شرکت‌های نفتی و تولیدات شیمیایی به این موضوع توجه نمودند و وسایلی ایجاد کردند که این گازها به جای آنکه به عنوان سوخت مصرف شود یا به هدر رود به منظور فراهم نمودن مواد مختلف شیمیایی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.صنعت نفت آمریکا در اوایل دهه ۱۹۴۰-۱۹۳۰ باز برای تامین احتیاجات صنعت مترقی اتومبیل موفق به تولید حلال‌های شیمیایی از گاز طبیعی گردید که در مورد رنگ‌ها و لاک به کار می‌رفت. این عطف توجه به امکانات استفاده از گاز‌های طبیعی ارزان و فراوان به زودی منجر به ساختن آمونیاک برای مصرف کود شیمیایی و دوده برای ساختن لاستیک مصنوعی به مقادیر تجاری مهم گردید. همچنین از الفین‌هایی که به صورت فرآورده‌های فرعی کراکینگ نفت به دست می‌آمد الکل‌های صنعتی ساخته شد.طی سال‌های جنگ دوم، صنعت پتروشیمی آمریکا چه در بخش عمومی چه در بخش خصوصی به میزان خارق‌العاده‌ای ترقی کرد؛ زیرا بسیاری مصنوعات که به مقدار هنگفت برای عملیات نظامی مورد احتیاج فوری بود با استفاده از نفت و گاز بهتر به دست می‌آمد تا از راه سوزاندن زغال‌سنگ این پیشرفت سریع به خصوص در تهیه کائوچوک مصنوعی موثر واقع شد؛ به طوری که در سال ۱۹۴۵ مقدار تولید این ماده به ۶۰ درصد کل تولیدات پتروشیمی آمریکا بالغ گردید. ضمنا حجم تولید دوده نیز افزایش یافت و استفاده از هیدروژن گاز طبیعی معمول گردید و تولیدات صنعتی دیگری هم به متفرعات پتروشیمی اضافه شد و رفته‌رفته موارد استفاده از این صنعت که در ابتدا بیشتر مربوط به صنعت اتومبیل‌سازی بود، عمومیت پیدا کرد. به طور خلاصه بین سال‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۴۵ صنعت پتروشیمی در آمریکا با آن چنان سرعتی به جلو رفت که از آن تاریخ به بعد تولید مواد شیمی آلی از نفت در آن کشور به میزان سالی بین ۲۰ و ۲۵ درصد ترقی کرده است. این گسترش صنعت پتروشیمی در فاصله کوتاهی به سایر کشورهای جهان نیز سرایت کرد.