معرفی کتاب
مرزهای موجود و مرزهای خیالی
«تجدیدنظرطلبی تاریخی می‌تواند هم خطرناک باشد هم راهگشا. در بازاندیشی و بازسنجی گذشته، معنی‌هایی که وقایع‌نگاران امروزی به وقایع گذشته می‌دهند زاویه دید شاهدان عینی را نقض می‌کند. این اتفاق را نباید کم اهمیت شمرد. با این حال بدون بهره برداری از فاصله زمانی و مقایسه بین فرهنگی و توجه به بسترهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی برای فهم بهتر انگیزه‌ها و شیوه‌های افراد و دولت‌ها، تاریخ فقیر می‌ماند و درس‌های روشن و درستی برای امروز نمی توان از آن گرفت. »
«جنگ و صلح در ایران دوره قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون» عنوان کتابی حاوی مجموعه مقالاتی درباره دوران قاجار است که زیرنظر رکسانه فرمانفرمایان و با ترجمه حسن افشار توسط نشر مرکز به چاپ رسیده است.
فرمانفرمایان در پیشگفتار این کتاب با تاکید بر اینکه در میان تحلیل‌های پرمایه مورخان عثمانی، روس، انگلیسی و فرانسوی در قرن هجدهم جای ارزیابی موشکافانه‌ای از ایران عصر قاجار خالی است، نوشته‌های انتشار یافته توسط این مورخان را متونی می‌داند که عصر قاجار را در وجود شاهانی که با آزمندی و هرزگی و بی‌کفایتی باعث عقب‌ماندگی و وابستگی کشور به بیگانگان شده‌اند، خلاصه کرده‌اند؛ همچون فرض شکست‌های نظامی آنها و ناتوانی شان در حفظ تمامیت ارضی ایران.
فرمانفرمایان این دیدگاه را بازتاب نظر بسیاری از شاهدان وقایع- اگر نه همه آنها- در آن زمان می‌داند و می‌نویسد: «دیپلمات‌ها، مسافران، ارتشی‌ها و تاجرانی که نمایندگان یا شهروندان ابرقدرت‌ها بودند و جنگ‌ها، آشوب‌ها و قیام‌ها را از زاویه دید خارجی و معمولا اروپایی می‌دیدند. بسیاری از وقایع‌نگاران، حتی آنهایی که سعه‌صدر و حسن نیت داشتند، ایرانیان را مردمانی مرموز و غیرقابل درک می‌دانستند که از آداب و رسوم اروپایی که در اوایل دوران تجدد به ایران وارد شد، تفسیرهای معمولا خبیثانه‌ای می‌کردند.» «جنگ و صلح در ایران دوره قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون» در ۹ فصل نگاشته شده است. «جنگ (نه راه پیش و نه راه پس: تنگناهای سیاسی ایران در اوایل حکومت قاجار)» عنوان فصل ابتدایی این کتاب است که منوچهر اسکندری قاجار آن را به رشته تحریر درآورده است. اسکندری در این بخش با اشاره به پیکار ایران با روس و انگلیس در زمان نخستین شاهان قاجار، این نبردها را با قصه رویارویی اودسئوس با اسکولا و خاروبدیس، دو هیولای دو سوی تنگه مسینا قیاس کرده است. از نظر نگارنده این بخش، ایران قربانی درمانده‌ای در کارزار میان این دو هیولا نبود و حاکمانش بسیار شبیه اودسئوس، از هر راهی وارد می‌شدند تا دو دشمن را به جان هم بیندازند و خود از آن میان میوه برچینند. ولی باز همچون اودسئوس، دست ایران باز نبود که هر گونه می‌خواهد عمل کند. منابعش محدود بودند، گزینه‌هایش اندک، و فشارهایی که از داخل و خارج بدان وارد می‌شد؛ بسیار. در نهایت نتیجه برای ایران مانند اودسئوس، بقا بود؛ ولی به قیمتی.
«ساختن یک ارتش نو: اصلاحات نظامی در ایران عصر قاجار» عنوانی است که استفانی کرونین، عضو هیات علمی بنیاد «ایران هریتج» در دانشگاه نورثمپتون و مولف کتاب «ارتش و تاسیس دولت پهلوی در ایران» برای مقاله خود انتخاب کرده و فرمانفرمایان نیز آن به عنوان بخش دوم کتاب خود آورده است. در این بخش کرونین با اشاره به اینکه عمدتا شکست اصلاحات نظامی در ایران قرن نوزدهم را بیشتر معلول ناپیگیری اصلاحگران، دمدمی مزاجی شاهان، افت و خیز اقبال وزیران اصلاح‌طلب، مقاومت‌های داخلی، ضعف حکومت‌ها و سوءمدیریت دانسته‌اند بر این نکته پای می‌فشارد که شک نیست هیات‌های نظامی خارجی نیز بی غرض و حرفه‌ای نبوده‌اند. از نظر او این هیات‌ها اغلب از حمایت کامل دولت‌های خود محروم بودند و مدام میان افسرانشان و نمایندگان دیپلماتیک‌شان اختلاف بود. این هیات‌ها غالبا به رقابت و خصومت دولت‌های اروپایی با یکدیگر و به نارضایتی شغلی و کینه توزی سیاسی بین ایرانیان دامن می زدند.«جنگ ایران و عثمانی (۱۸۲۳-۱۸۲۱): بردن جنگ و باختن صلح» عنوان بخش سوم نگاشته گراهام ویلیامسون است. در این بخش ویلیامسون علت عهدنامه ارزروم را خستگی عباس میرزا در جنگ شمال برشمرده است.
مقاله ونسا مارتین، استاد تاریخ خاورمیانه در «رویال‌هالووی» دانشگاه لندن با عنوان «شبکه‌های اجتماعی و مناقشات مرزی: جنگ اول هرات (۱۸۴۸-۱۸۳۸) » موضوع بخش چهارم کتاب «جنگ و صلح در ایران دوره قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون» را تشکیل می‌دهد که در آن نگارنده تلاش می‌کند اثر یک دور از بازی بزرگ، جنگ اول هرات که از ۱۸۳۸ تا ۱۸۴۱ به درازا کشید را درشبکه‌های اجتماعی و در مرزهای ایران بررسی کند و چگونگی اثرگذاری آن را در سیاست‌های کشور نشان دهد.
«تثبیت مرز ایران در خیلج فارس در قرن نوزدهم» نوشته لارنس پاتر استاد دانشگاه کلمبیا عنوان فصل پنجم این کتاب است و در آن نگارنده می‌نویسد:«پایان قرن نوزدهم پایان عمر امارت‌های خودمختار عرب در سواحل ایران بود. حکومت اجاره‌ای شیوخ عرب که بهایش را به تهران می‌فرستادند به تاریخ سپرده شد.»ریچارد اسکوفیلد، مدرس مطالعات مرزی ومدیر دوره کارشناسی ارشد ژئوپلتیک، قلمرو و امنیت در کینگز کالج لندن نگارنده مقاله‌ای باعنوان «تدقیق مرزها: تلاش‌های نیمه قرن نوزدهم برای نقشه‌برداری و علامت‌گذاری مرزهای ایران و عثمانی» است که فرمانفرمایان آن را برای فصل ششم کتاب خود برگزیده است. در این فصل اسکوفیلد رشد جغرافیای جدید و انتشار نقشه‌ها را موجب نشان دادن واقعیت‌های موجود به جای تصورات سنتی گذشته می‌داند و معتقد است ایران در این زمان گفت‌وگو را بر جنگ برای حفظ سرزمین‌هایش ترجیح می‌داد و قواعد بازی را رعایت می کرد و می‌دانست که در مورد اراضی یا عوارض طبیعی مورد اختلاف با همسایگانش باید بتواند استدلال کند و مدرک ارائه دهد. به این ترتیب آنها صریح‌تر از قبل شروع به قبول تفاوت بین مرزهای موجود کشور و سرحدات ایران واقعی یا خیالی گذشته، قبل یا بعد از اسلام خود کردند.
منصوره اتحادیه (نظام مافی) نویسنده نام آشنای ایرانی نگارنده فصل هفتم با موضوع «جرم و جنایت، امنیت و ناامنی: اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در سال‌های ۱۹۲۴-۱۸۷۵ » است که در آن با تقسیم‌بندی جرم و جنایت در این دوره راهزنی را از جمله موارد مجرمانه برشمرده و ناامنی را نیز معلول ساختار جامعه و روابط اجتماعی می‌داند. از نظر اتحادیه در این فصل حکومت دوره قاجار در کاهش میزان بزهکاری موفق نبود، بلکه در بسیاری از موارد نیروهای دولتی خود عامل ناامنی بودند. «تاجران بدون مرز: تجارت ،سفر و انقلاب در اواخر عهد قاجار (خاطرات حاج محمدتقی جورابچی، ۱۹۱۱-۱۹۰۶)» نوشته علی قیصری و «سیاست امتیازدهی: تحلیلی از ارتباط مالیه ایران با نقشه‌های انگلیسی‌ها و مذاکرات قاجارها» نوشته رکسانه فرمانفرمایان عناوین فصول پایانی کتاب «جنگ و صلح در ایران دوره قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون» هستند.
«جنگ و صلح در ایران دوره قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون» با قیمت ۸۹۰۰ تومان به بازار کتاب عرضه شده است.
ارسال نظر