برنامه‌های عمده طرح عمران خوزستان-۲
سد دز و تغییر چهره کشاورزی خوزستان
این روزها اگر چه سدسازی هنوز فایده‌های پرشماری برای ایران دارد و دولت‌های متعدد از این کار حمایت کرده و برای آن سرمایه‌گذاری می‌کنند، اما تاسیس و بهره‌برداری از سد دز در اوایل دهه ۱۳۴۰ با تحولات اساسی در کشاورزی خوزستان همراه بود. احمد علی احمدی از مدیران فعال در سازمان آب و برق خوزستان که از نزدیک در جریان بهره‌برداری و پیامدهای این سد بوده در ادامه خاطرات خود نکات جالبی را مطرح کرده است که می‌خوانید.
طرح آبخیزداری
عمرمفید سدها ارتباط مستقیم با وضع زمین و فرسایش خاک دارد. فرسایش خاک نقش مهمی‌در پر شدن سد دارد. گل و لایی که پشت سد رسوب می‌کند، باعث کوتاه شدن عمر سد می‌گردد. عمر مفید سددز قریب یک صد سال پیش‌بینی شده بود. منطقه آب‌خیز سد دز
۱۸,۰۰۰ کیلومترمربع بود. در برخی قسمت‌های‌این منطقه به علت ریزش شدید کوه و از بین رفتن پوشش گیاهی زمین براثر چرای بی‌رویه دام و استفاده از گیاهان جهت سوخت، خاک سریعا فرسایش می‌یافت. شرکت عمران و منابع نیویورک طرح کلی برای جلوگیری از فرسایش خاک‌های آب خیز سد تهیه کرد. بودجه طرح زود به تصویب رسید و یک کارشناس با تجربه‌آمریکایی استخدام شد.این کارشناس از نواحی مختلف آب خیز بازدید و مسائل را مشخص کرد. در‌اینجا لازم است گفته شود که درآن زمان اقدامی‌درباره حفظ آب خیز سدهایی که در نقاط دیگر‌ایران احداث شده بود نگردیده بود و‌این اولین باری بود که درحین ساختمان سد مطالعات مقدماتی حفظ آب خیز نیز انجام گرفته بود. توجه به حفظ آب خیز درآن موقع موضوع تازه‌ای بود و به همین جهت در‌این رشته کارشناس‌ایرانی با تجربه بسیار کم بود، ولی خوشبختانه درسال ۱۳۳۵ جوان با تجربه‌ای که در رشته جنگل‌داری از دانشگاه سیراکیوز درجه فوق لیسانس گرفته بود و درکشاورزی عملی تجربه داشت، به نام مهندس احمد بهارستان، درطرح بررسی منابع استخدام شد. بهارستان پس از مدت کوتاهی با مطالعه طرح آب خیزداری و بازدید ازمحل اطلاع داد، چنانچه وسایل و کادر لازم در اختیارش گذاشته شود می‌تواند نسبت به اجرای طرح آبخیزداری اقدام کند.این جوان فعال توانست درمدت کوتاهی جاده‌ای خاکی به طول ۶۰ کیلومتر برای رسیدن به یکی از حوزه‌های فرعی آب خیزداری (که حوزه فرعی کشورنامیده می‌شود و در شمال شرقی خرم آباد است) بسازد و درآنجا کارگاه و بنایی برای اقامت احداث کند و سپس به عملیات اجرایی دیگری مانند‌ایجاد بندهای کوچک برای نگهداری خاک، جلب نظر دامداران برای رعایت ضوابط چرای دام و سایر عملیات حفاظت خاک، بپردازد. بدین ترتیب اجرای عملی آبخیزداری شروع شد.
طرح آبیاری آزمایشی دز
یکی ازفوائد ساختمان سد روی رودخانه دز تهیه آب منظم برای آبیاری ۱۲۵هزار هکتار اراضی زیر سد بود.
طبق قراردادی که با بانک جهانی برای اخذ ۴۲ میلیون دلار وام منعقد شده بود، باید قبل از احداث شبکه آبرسانی برای همه ۱۲۵هزار هکتار درقسمتی از اراضی به مساحت ۲۲هزار هکتار، متشکل از ۵۷ روستا و ۰۰۰, ۱۲ نفر جمعیت، شبکه آبرسانی احداث شود و نیز با فراهم آوردن عوامل تولید، مانند بذر، نهال، کودشیمیایی، ماشین‌آلات، وام کشاورزی و غیره، ترتیبی داده شودکه کشاورزان طرح آبیاری آزمایشی ۲۲هزار هکتاری بتوانند محصول خود را تا سه برابر افزایش دهند. برای رسیدن به‌این هدف تعدادی از جوانان فارغ التحصیل دانشکده‌های کشاورزی اهواز، تهران و خارج از کشور استخدام شدند.
ایستگاه تحقیقاتی صفی آباد
برای احداث یک‌ایستگاه تحقیقات عملی کشاورزی زمینی به وسعت ۲۰۰هکتار درمرکز طرح آبیاری آزمایشی دز درمحلی به نام کوتیان خریداری گردید و به پاس خدمات صفی‌اصفیا، مدیرعامل سازمان برنامه، صفی آباد نامیده شد. پس از تسطیح ۲۰۰ هکتار زمین، همه گیاهانی که‌امکان پرورش آنها درخوزستان وجود داشت کشت گردید و روی هریک از آنها آزمایش‌های گوناگون انجام گرفت. بهترین نوع گیاه برای آن منطقه انتخاب و ازدیاد شد و دراختیار کشاورزان قرارگرفت. بدین ترتیب، علاوه برگیاهانی که کشت آنها رواج داشت، گیاهان دیگری مانند شبدر برسیم، علف سودان، مارچوبه، سویا، کرفس، انواع خانواده کلم، بادام زمینی، انگور یاقوتی و انواع دیگر انگور، توت‌فرنگی، چغندر‌قند، میوه‌های هسته‌ای، انواع گل و درختان زینتی کشت گردید.
ماشین آلات کشاورزی از شرکت جان دیر که درمناقصه برنده شده بود خریداری شد. شرکت جان دیر موظف شد که درمحل به کارمندان طرح آموزش دهد و درشهر دزفول نمایندگی افتتاح کند و لوازم یدکی مورد نیاز کشاورزان را دراختیار داشته باشد و تعمیرات لازم را برای کشاورزان درصفی آباد، درمحلی که برای انجام‌این نوع تعمیرات تعیین شده بود، انجام دهد.
درصفی آباد علاوه برآزمایش و تحقیق روی گیاهان، تعدادی گاو و گوسفند و مرغ نیز نگهداری می‌شد و روی آنها آزمایش‌های مختلف انجام می‌گرفت و نتایج آزمایش‌ها توسط کارشناسان کشاورزی طرح در اختیار کشاورزان قرار می‌گرفت.
درطول سال چند بار از کشاورزان طرح دعوت می‌شد که از‌ایستگاه تحقیقاتی صفی آباد بازدید کنند و با روش‌های پیشرفته کشاورزی آشنا شوند.
در‌ایستگاه تحقیقاتی صفی آباد ساختمان‌هایی برای آزمایشگاه خاک و دفاتر کار بنا شد و برای رفاه کارشناسانی که در همان ایستگاه کار می‌کردند مسکن مجهز به وسائل زندگی تهیه گردید. از آنجا که نحوه عمل بانک کشاورزی مناسب با برنامه‌های در دست انجام نبود، دفتری به نام واحد اعتبارات کشاورزی، با مسوولیت و اختیاراتی که بتواند پشتیبان برنامه‌های کشاورزی باشد و به سهولت اعتبار لازم را در اختیار کشاورزان قرار دهد، به‌وجود آمد. یکی از کارشناسان اقتصادی سازمان برنامه به نام نصرت گنجه‌ای به‌عنوان مسوول واحد اعتبارات کشاورزی تعیین شد که به اتفاق سرپرست واحد تولید و خدمات کشاورزی با کشاورزان طرح تماس بگیرد و پس از بررسی زمین و وضع کشاورز وام لازم را تصویب کند. برای اخذ وام به هرکشاورز یک دفترچه اعتباری داده شد که میزان وام درآن ذکر می‌شد وکشاورزان می‌توانستند با استفاده از‌این دفترچه کود، بذر، مواد شیمیایی برای دفع آفات و خدمات ماشین‌آلات کشاورزی دریافت دارند و پس از برداشت محصول وام خود را پرداخت کنند. وامی‌که به کشاورز داده می‌شد، به‌صورت کالا یا خرید خدمات بود و از طرف کارشناسان طرح آبیاری آزمایشی دز نظارت می‌شد. این نوع نظارت برای اولین بار در‌ایران اجرا می‌شد. ضمنا نظارت بر وام‌ها از جهت دیگری نیز مهم بود، زیرا در بعضی نقاط‌ایران دیده شده بود که کشاورزان وام بانک کشاورزی را به‌جای این که به مصرف کشاورزی برسانند صرف هزینه‌های غیرکشاورزی می‌کنند.
ضمنا، براساس قراردادی میان سازمان آب و برق خوزستان و بانک کشاورزی، کشاورزان می‌توانستند برای اخذ وام‌های میان مدت یا بلندمدت از اعتبارات بانک کشاورزی استفاده کنند و مادام که بانک مذکور بودجه و تشکیلاتی برای بررسی وضع کشاورز و نظارت در مصرف وام نداشت،این کار توسط واحد اعتبارات کشاورزی طرح آبیاری آزمایشی دز انجام می‌گرفت.
ترویج
پس از گذشت سه سال طرح آبیاری آزمایشی دز توانست به طور متوسط میزان جو و گندم و باقلا و برنج را به بیش از دوبرابر افزایش دهد. محصول کنجد در هکتار چهار برابر شد و با ترویج و توسعه کشت شبدربرسیم و یونجه و علف سودان کشاورزان توانستند در زمین‌‌هایی که برای علوفه کاری تخصیص داده بودند بیش از۶۰ تن علف سبز برداشت نمایند.
مزارع برنج، پس از برداشت برنج معمولا تا فصل بعد بدون استفاده می‌ماند. کارشناسان علوفه، با تشویق کشاورزان به کشت شبدر برسیم، پس از برداشت برنج، توانستند میزان قابل توجهی علوفه تهیه کنند. به‌این ترتیب، از زمینی که به مدت ۱۲ الی ۱۸ماه بی‌استفاده می‌ماند، از هر هکتار نزدیک ۶۰ تن شبدر تازه برداشت می‌شد که به مصرف تغذیه دام می‌رسید. تولید شبدربرسیم هزینه بسیار کمی‌داشت و درآمد اضافی برای کشاورزان‌ایجاد کرد.
طرح آبیاری آزمایشی دز با پرورش زنبورعسل درمزارع شبدربرسیم مقدار زیادی عسل تولید کرد. چون در تابستان کندوها را به خرم آباد می‌بردیم که از گرما در‌امان باشند، تعدادی ازکشاورزان خرم آباد که عسل تولید می‌کردند تشویق شدند کندوهای عسل خود را توسعه دهند و از وجود گل شبدر برسیم در خوزستان برای تولید عسل استفاده کنند. زنبورها به نوبه خود به تلقیح بهتر گل‌های شبدر کمک کردند و در نتیجه طرح آبیاری آزمایشی دز توانست مقدار کافی بذر شبدر برسیم تهیه کند و از وارد کردن این بذر از خارج بی نیاز شود.
علاوه بر افزایش تولیدعلوفه، کشاورزان تشویق شدند از طریق تلقیح مصنوعی دراصلاح نژاد دام بکوشند. برای اولین بار، دام و ماکیان کشاورزان مرتبا علیه بیماری‌های گوناگون واکسینه می‌شدند.
راه سازی
۸۸ کیلومتر راه اصلی و فرعی احداث شد که همه روستاهای داخل طرح را به یکدیگرمتصل می‌کرد.این جاده‌ها به شاهراه اصلی خرمشهر- تهران می‌پیوست. درنتیجه، برای اولین بار، کشاورزان‌این ناحیه برای فروش محصولات خود به بازارهای دیگری دست یافتند.
بهداشت
برای مبارزه با‌امراض بومی، پزشک طرح در روزهای معین از مردم روستاها بازدید و برای پیشگیری و مداوا اقدام به دادن دارو و آموزش برای بهداشت و تغذیه می‌کرد. نکته جالب‌این که پزشک طرح آلمانی بود و برای‌این که به وضع محل آشنا شود و افراد هرده را بشناسد و از بیماری‌های آنها مطلع گردد، تریلی‌ای در اختیار داشت که مانند یک کلینیک سیار بود. دکتر مذکور به اتفاق دستیارانش، یک پزشک‌ایرانی به نام دکتر مجید ستایش و یک پرستار زن از اهالی یکی از روستاها، درهر روستا چند روز اقامت می‌کردند و پس از رسیدگی به وضع بهداشتی یک یک اهالی و معاینه پزشکی، آنها را واکسن می‌زدند و داروهای مورد نیاز را میان بیماران توزیع می‌کردند. به‌این ترتیب، در سال چندبار از۵۸ دهکده طرح بازدید پزشکی به عمل می‌آمد و پس از چندی احصاییه کاملی از وضع بهداشتی هرده تهیه شد.این روش رسیدگی به وضع اهالی یک روستا در‌ایران برای اولین بار در طرح آبیاری آزمایشی دز عمل شد.
در روستاهای مشمول طرح عده زیادی از مردم به چند بیماری مشترک مبتلا بودند که یکی از‌این بیماری‌ها بوسیله انگل "بیل‌هارزیا"ایجاد و شایع می‌شد.این انگل از طریق حلزون، که درآب‌های راکد نشوونما می‌کرد، به بدن انسان وارد می‌شد و مثانه را مورد حمله قرار می‌داد و دوباره همراه ادرار به زمین برمی‌گشت و در حلزون حیات خودرا از نو آغاز می‌کرد. شدت اثر بیماری ناشی از انگل «بیل‌هارزیا» چنان بود که کشاورز را کاملا ناتوان می‌کرد.
خطر دیگر‌این انگل‌این بود که اگر از نمو آن پیش گیری نمی‌شد، ممکن بود در نواحی دیگر‌ایران نیز شیوع پیدا کند. زیرا گاهی تعدادی از نشاء گران برنج شمال‌ایران برای نشاء به خوزستان می‌آمدند و چنانچه‌این انگل را با خود به شمال‌ایران منتقل می‌کردند، بیماری ناشی از‌این انگل درشمال نیز‌اشاعه می‌یافت. خوشبختانه، براثر مبارزه شدیدی که ازسوی بخش بهداشت طرح، با همکاری ماموران وزارت بهداری به عمل آمد، از شیوع‌این انگل جلوگیری شد.
بیماری دیگری که به شدت رواج داشت و سلامت اهالی روستاهای طرح آبیاری آزمایشی را تهدید می‌کرد، تراخم بود. براثر فعالیت‌های بهداشتی که با همکاری سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی انجام شد، تعداد زیادی از بیمارانی که تراخم آنها قابل مداوا بود، معالجه شدند و از پیشرفت تراخم جلوگیری شد.
کمبود مواد پروتئین درکودکان باعث عدم رشد کامل و ضعف قوای ذهنی آنان شده بود. پس از اجرای برنامه‌ای برای تغذیه بهتر از طریق دادن پودر سویا جهت تامین پروتئین رشد قابل ملاحظه در کودکان ملاحظه شد. کشاورزان را تشویق کردیم در قسمت کوچکی از مزرعه خود انواع سبزی به خصوص نخود و لوبیا و باقلا و سویا برای تغذیه کودکان خود کشت نمایند.
آموزش
برنامه آموزشی طرح آبیاری آزمایشی دز را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: آموزش مردم روستاهای منطقه و آموزش کارکنان طرح.
در مورد اول، به منظور بالا بردن سطح دانش کودکان و بزرگسالان، طرح آبیاری آزمایشی با کمک وزارت آموزش و پرورش در هر منطقه، با درنظر گرفتن جمعیت و سایر ویژگی‌ها، تعدادی مدرسه شش کلاسه تاسیس کرده بود. پس از تشکیل سپاه دانش، از سپاهیان نیز برای آموزش کشاورزان منطقه استفاده می‌شد.
همانطوری که قبلا گفته شد در طول سال از کشاورزان هر منطقه طرح دعوت به عمل می‌آمد که از ایستگاه صفی آباد بازدید کنند. در ایستگاه مذکور کشاورزان با گیاهانی که کشت شده و به طور نشتی آبیاری می‌شدند و نیز با انواع ماکیان و دام و غذا و طرز نگهداری آنها آشنا می‌شدند. بدین ترتیب کشاورزان نتیجه کشاورزی پیشرفته را به چشم خود می‌دیدند. نکته‌ای که برای کشاورزان بسیار جالب بود دیدن نسبت مستقیم و مثبت رشد گندم وجو با میزان کود شیمیایی بود.
برای کارکنان طرح، برنامه‌های گوناگون آموزشی، در داخل و خارج کشور، از آن جمله شرکت در سمینارها، دیدن دوره‌های فنی و مدیریت و بازدید از طرح‌های کشاورزی و دامداری ترتیب داده می‌شد، اما مهمترین برنامه آموزشی کارکنان طرح، آموزش حین خدمت بود که توسط کارشناسان خارجی و مدیران‌ایرانی سازمان و نیز مدیران و کارشناسان دیگر سازمان‌های تخصصی کشور انجام می‌گرفت.
اولین رییس‌ایرانی طرح آبیاری دز که مهندس علی اصغر اژدری بود نقش مهمی در این برنامه آموزشی داشت. او با تجربه‌ای که در امر ماشین‌آلات کشاورزی و تدریس داشت توانست‌این برنامه را به نحو خوبی انجام دهد، یکی از ویژگی‌های او‌این بود که از کار کردن با دست ابا نمی‌کرد و در مواقع لازم شخصا ماشین‌آلات را تعمیر می‌کرد. من بارها او را با سر و صورت و لباس روغنی در کارگاه ماشین‌آلات مشغول می‌دیدم. این طرز کار مهندس اژدری سرمشق کارکنان دیگر طرح بود. کارکنان فنی طرح در جلسات برنامه‌ریزی کشاورزی که من نیز در اکثر آنها حضور داشتم، شرکت می‌کردند و قبل از شروع کشت هر فصل برنامه جامعی برای کشت فصل در نظر گرفته می‌شد.
طرح آبیاری آزمایشی دز به هفت منطقه تقسیم شده بود که هریک سرپرستی داشت که وظیفه‌اش کمک به افزایش تولید کشاورزان از راه‌های گوناگون، به ویژه از طریق آموزش روش‌های نوین کشاورزی، بود. سرپرست هرمنطقه با همکاری کشاورزان نیازهای آنان را بررسی و برنامه کشت را مشخص می‌کرد. در این برنامه عواملی مانند میزان کشت هر منطقه، بذر، کودشیمیایی، مواد شیمیایی برای دفع آفات، میزان آب، ماشین‌آلات ضروری برای کشت و داشت و برداشت محصول، تعداد دام و ماکیان و بازار فروش محصول در نظر گرفته می‌شد. پس از تعیین برنامه کشت فصل، سرپرستان موظف بودند با همکاری رییس واحد خدمات تولید کشاورزی و کشاورزان هرمنطقه در اجرای صحیح برنامه نظارت کنند. اولین رییس ایرانی این واحد، مهندس هدایت طبیب، یکی از اولین کارکنان طرح بود. طبیب جوانی بود لایق و با پشت کار. او در سال۱۳۵۴ رییس طرح آبیاری دز شد.
ارسال نظر