دکتر محمدحسین خسروپناه - سده ۲۰ م دوره شکل‌گیری جنبش زنان در آسیا است. شروع این جنبش در همه کشورهای آسیایی همزمان نبود؛ مثلا در ژاپن، هند، مصر و سوریه در اواخر سده ۱۹ م. این جنبش شکل‌ گرفت؛ درحالی‌که در ایران، ترکیه و چین در آغاز سده ۲۰ م. جنبش زنان آغاز شد. در سوریه این جنبش به شکل نهضت‌ ادبی بود و در ایران با نهضت اجتماعی یعنی مشروطه ایجاد شد. در فاصله دو جنگ جهانی رشد جنبش زنان در برخی‌ کشورهای آسیایی متاثر از انقلاب‌های سیاسی و اجتماعی بود که عضویت آنها در احزاب در ازدیاد آگاهی‌های فردی و اجتماعی زنان تاثیر داشت. جنبه‌های مشترک تشکل‌ها و فعالان حقوق زنان و مشکلات آنها سبب همگرایی و انتقال‌ تجارب بین آنها شد. در ابتدا برخی زنان اتحادیه‌هایی را ایجاد کردند که در مرحله بعد در ایجاد کنفرانس‌های کشوری و منطقه‌ای زنان موثر بود. مثلا در سوریه در سال ۱۹۲۵ کنگره زنان‌ مسلمان و سپس زنان مسیحی سوریه تشکیل شد که جداگانه‌ فعالیت می‌کردند، سپس مجمع نسایی عربی شکل گرفت و بعدا سوریه عام نامیده شد. پس از موفقیت این مجمع، تشکیل کنگره نسوان عرب مورد توجه قرار گرفت و به دنبال آن، این کنگره‌ سال ۱۹۳۰ در دمشق تشکیل شد و در ادامه راه برای تشکیل‌ کنفرانس‌های قاره‌ای هموار شد. سال ۱۹۳۰ دو کنفرانس از زنان آسیایی تشکیل شد که یکی شورای عالی اتحادیه زنان‌ مشرق و دیگری مجمع اتحادیه نسوان آسیا بود. نور حماده‌ رییس کنگره نسوان بود؛ در جریان تشکیل کنگره نسوان‌ عرب، زنان هندی پیشنهاد ایجاد اتحادیه نسوان آسیا را مطرح‌ کردند که پذیرفته شد. در سال ۱۹۳۰ کنگره نسوان عرب در دمشق آغاز به کار کرد. در این کنگره کشورهایی که نمایندگان خود را به این‌ کنگره فرستاده بودند جزو اعضای اصلی و کشورهایی که فقط به ارائه گزارش و پیشنهاد بسنده کرده‌ بودند، جزو اعضای مشورتی محسوب شدند. از ایران خانم‌ اشرف قدسیه در این کنگره سخنرانی کرد و خانم افشار رییس‌ جمعیت نسوان وطن‌خواه ایران نیز خواستار جلوگیری از تعدد زوجات شد. از جمله مصوبات این کنگره می‌توان به رعایت‌ اصل تساوی زن و مرد در تمام امور زندگی و حق اشتغال زنان -به‌ شرطی که سبب اختلال در سایر وظایف آنها نشود- تاسیس‌ کودکستان از سوی دولت‌ها، انتشار کتاب‌های مخصوص‌ کودکان، محدودیت سن ازدواج، آشنایی زنان و مردان قبل از ازدواج، اطمینان از سلامت و تندرستی زنان و مردان قبل از ازدواج اشاره کرد. کنگره نسوان شرق هر دو سال یک بار برپا می‌شد و قرار شد اولین جلسه کنگره در دهلی هند برگزار شود.

در سال ۱۹۳۱ از ۳۳ کشور و از فعالان حقوق زنان این کشورها برای تشکیل‌ مجمع اتحادیه زنان دعوت شد که به دهلی بروند. اهداف این مجمع‌ عبارت بودند از: ایجاد اتفاق بین نسوان آسیایی، حفظ و ترویج تمدن‌ شرق، ارج نهادن به مقام مادری، رفع معایب اجتماعی و اقتصادی، فقر و بیماری، اتخاذ برخی از رسوم اروپایی که با سنن‌ شرق موافق باشد و پیشرفت صلح. بسیاری از مجلات ایرانی قبل از برپایی این کنگره تلاش کردند نمایندگان خود را به لاهور اعزام‌ نمایند؛ ولی در نهایت هیچ نماینده‌ای از ایران موفق به شرکت در این‌ اجلاس نشد.

دومین کنگره نسوان شرق بنا به تصمیم اولین کنگره در تهران برپا شد. علت انتخاب تهران برای‌ برپایی این کنگره به عواملی چون استقلال تهران از نفوذ بیگانگان، وجود ایران در منطقه خاورمیانه، عضویت ایران در جامعه ملل و نفوذ منطقه‌ای ایران برمی‌گشت. در آبان ۱۳۱۱ نمایندگان هند، ژاپن، لبنان، سوریه و عراق به ایران آمدند. برخی از کشورها مثل سوریه قبل‌ از آمدن به ایران در کشور خود جلساتی را تشکیل داده بودند و راجع به نظرات و پیشنهادهای خود هماهنگی‌هایی به عمل آورده بودند. از طرف ترکیه همسر سفیر ترکیه نماینده شد که‌ در هیچ یک از جلسات حاضر نشد. تیمورتاش وظیفه برپایی‌ این کنگره را به خانم افشار سپرده بود که مخارج آن را نیز جمعیت نسوان وطن‌خواه باید تامین می‌کردند. از سال ۱۳۰۹ مشخص شده بود که محل برپایی دومین کنگره در تهران است‌؛ ولی تا چند روز قبل از برگزاری کنگره هنوز دولت امکانات لازم‌ را مهیا نکرده بود و مکان تشکیل کنگره مشخص نشده بود. البته این ناهماهنگی و بی‌توجهی ناشی از آماده شدن ایران‌ برای لغو قرارداد دارسی بود که تمام توجه دولتمردان را به خود جلب کرده بود. کنگره را شیخ الحکما اورنگ افتتاح کرد. ۶ آذر ۱۳۱۱ کنگره با افتتاح اورنگ آغاز به کار کرد و ریاست افتخاری آن را خانم‌ اشرف بر عهده داشت که وی خانم افخمی را به جای خود به‌ جلسات کنگره اعزام ‌کرد و خانم افشار نیز نایب رییس‌ کنگره شد.

در این کنگره نماینده ژاپن به تاریخ ۵۰ ساله جنبش زنان در ژاپن اشاره کرد و هدف را کسب حق رای و مشارکت‌ سیاسی دانست. نماینده مصر به دستاوردهای جنبش زنان در مصر پرداخت که از جمله آنها تاسیس مدارس رایگان برای‌ دختران بود. نماینده عراق راجع به تاسیس مدارس دخترانه در عراق صحبت کرد و جنبش زنان در عراق را تحت تاثیر جنبش‌ زنان در ایران و ترکیه دانست. نماینده لبنان عنوان کرد که زنان‌ لبنانی بیش از زنان سایر کشورهای آسیایی آزادی دارند. از مهم‌ترین مباحث مطرح در این کنگره می‌توان به‌ برابری حقوق زنان و مردان، شرایط برابر برای رشد زنان، مبارزه با فحشا و... اشاره کرد. البته اختلافاتی نیز میان سخنرانان وجود داشت، از جمله مواردی اختلاف بین زنان‌ ایران موضوع برابری حقوق زنان و مردان بود که عده‌ای‌ خواهان تساوی کامل بودند و عده‌ای نیز این تساوی را در برخی امور جایز می‌دانستند. به عنوان مثال ایران‌ارانی استقلال مادی‌ زنان را در پیشرفت زنان موثر می‌دانست. همچنین در این کنگره بین‌ زنان ایرانی بر سر ریاست زنان ایرانی توسط خانم افشار اختلاف نظر پیدا شد. گروهی از زنان در روزنامه اعلام کردند که‌ خانم افشار از ریاست زنان ایرانی برکنار شده؛ ولی خانم افشار توانست این گروه از زنان را از انجام نقشه خود مبنی بر عزل‌ وی مایوس کند.

سومین کنگره نسوان شرق در ترکیه تشکیل نشد؛ ولی به‌ جای آن دوازدهمین کنگره بین‌المللی زنان در ۲۹ فروردین تا ۴ اردیبهشت در استانبول برپا شد. نمایندگان ۳۰ کشور از ۵ قاره در ترکیه گرد هم آمدند و از ایران خانم جوراب‌چی که ساکن استانبول‌ بود در کنگره شرکت کرد. این کنگره در سال ۱۳۱۴، در آستانه جنگ جهانی دوم تشکیل‌ شد و شعار آن آزادی کامل برای زنان و تامین صلح برای انسانیت‌ بود. در روز اول این کنگره درخواست عضویت جمعیت نسوان‌ وطن‌خواه ایران تصویب شد. در همه این سخنرانی‌ها به صلح‌ تاکید می‌شد و همگی زنان مخالف شرکت زنان در جنگ بودند. از جمله مباحث و مصوبات این کنگره می‌توان به حق رای زنان، تساوی در همه شئون فردی و اجتماعی، برابری حقوق زنان و مردان، مجازات مردانی که خانواده خود را رها می‌کردند، ممنوعیت تعدد زوجات و مبارزه با فحشا، توسعه افکار صلح‌طلبانه، حل اختلاف بین کشورها از طریق دیوان بین‌المللی لاهه و کنترل‌ تجارت اسلحه و حمایت از جامعه ملل اشاره کرد.