از کالسکه‌های سلطنتی تا ماشین‌های آهنی

حمل‌ونقل و جابه‌جایی مسافر در تهران از دوران قاجار تا امروز چه تغییری کرده است؟ در ستون گاهشمار امروزبه واسطه جلسه شورای وزیران سال ۱۳۰۵ درباره بررسی پیشنهاد دانمارکی‌ها برای تاسیس خطوط اتوبوسرانی در پایتخت، سیر تحول اتومبیل و سایر وسایل نقلیه را در ایران مرور می‌کنیم. ناصرالدین شاه قاجار در سفرهایش به اروپا با اتومبیل آشنا شده بود. او تمایلی برای ورود اتومبیل به ایران از خود نشان نداد و کالسکه‌های سلطنتی را به ماشین آهنی ترجیح می‌داد. تنها ۱۵ سال از اختراع ماشین‌های دیزلی می‌گذشت که در سال ۱۳۲۰ قمری اولین اتومبیل در زمان مظفرالدین شاه قاجار وارد ایران شد. در ماه اوت ۱۹۰۰ میلادی وقتی که مظفرالدین شاه از جنگل بولونی مراجعت کرد، دو دستگاه اتومبیل که برای بردن به ایران سفارش داده بود، جلوی عمارت برای بردن شاه به ایران حاضر بودند. این دو اتومبیل که محصول کارخانه رنو بودند به تهران منتقل شدند. از این دو اتومبیل فقط یکی به تهران رسید و دیگری در راه تهران به انزلی خراب شد و در همان جا زیر برف و باران تبدیل به قراضه‌ای شد. این اتومبیل که توسط یک راننده بلژیکی هدایت می‌شد، سال‌ها بعد به محمدعلی شاه رسید. یک روز که کالسکه شاه و همچنین اتومبیل وی از میدان توپخانه به خیابان اکباتان پیچید، ناگهان در جلوی عمارت سعودیه (نزدیک بهارستان) بمبی به سمت خیابان پرتاب شد. جمعی از شاطرها و کالسکه‌چی‌ها و سوارها کشته و زخمی شدند و شاه که در اتومبیل بود، سالم ماند. پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، اتومبیل او به پسرش احمدشاه رسید. احمد شاه به جز آن، اتومبیل دیگری هم خرید که گاهی سوار آن می‌شد.

در آن زمان حمل‌ونقل عمومی تنها در دو مسیر خاص و توسط واگن اسبی انجام می‌گرفت: یک مسیر از مدرسه نظام که در انتهای غربی خیابان سپه و میدان باغ شاه (میدان حر فعلی) قرار داشت، آغاز و به میدان هشت گنبد (میدان حسن آباد کنونی) ختم می‌شد. مسیر بعدی از بازار آغاز و به خیابان چراغ برق می‌رفت و واگن اسبی به وسیله دو تا چهار راس اسب روی ریل به حرکت در می‌آمد. یکی دیگر از اقداماتی که در حرکت مسیر واگن اسبی‌ها انجام می‌گرفت، تعویض اسب‌های خسته بود که در انتهای مسیرها صورت می‌گرفت.

اولین خط آهن ایران بین تهران و شهر ری ایجاد شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت و برای نخستین بار ترن‌های بخاری، به عنوان ماشین دودی در مسیر تهران به شهر ری دایر شد. اولین بلیتی که در زمان ناصرالدین شاه برای ماشین دودی چاپ شد، سه شاهی قیمت داشت و در زمان مظفرالدین شاه به پنج شاهی و در زمان احمد شاه به هفت شاهی و پس از آن به ده شاهی افزایش یافت. اولین اتومبیل شخصی ظاهرا از سال ۱۲۸۳ شمسی وارد ایران شده و به گفته ناظم الاسلام در آن زمان حدود ۱۰ دستگاه اتومبیل در تهران وجود داشت.

اولین اتومبیل‌هایی که وارد تهران شدند، سواری‌های فورد کروکی بودند که سرعت آنها از ۴۰ کیلومتر تجاوز نمی کرد و ظرفیت این اتومبیل‌ها چهارنفر بود. اتومبیل‌های باری نیز عبارت از چند کامیون زنجیری با لاستیک توپر با دیفرانسیل بود. نوعی وسیله نقلیه شبیه وانت بارهای فعلی نیز در تهران رفت و آمد می‌کردند. از سال ۱۳۲۸ هجری قمری قانون مالیات به وسایل نقلیه از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و مقرر شد هر اتومبیل مبلغ ۵ تومان و هر درشکه ۱۲ قران و هر کالسکه ۱۵ قران مالیات پرداخت کنند و اگر اتومبیلی از خارج تهران وارد آن می‌شد، صاحب آن ملزم به پرداخت یک تومان مالیات و عوارض بود. در آن زمان اجاره یک خانه مسکونی بزرگ در محلات اعیان‌نشین حدود ماهانه ۵ تومان بود. در آن زمان تعداد اتومبیل‌های کرایه‌ای تهران ۴۳۲ دستگاه، اتومبیل‌های سفارتخانه‌ها ۱۰۸ دستگاه، ۳۶ دستگاه موتورسیکلت‌های شخصی، ۱۳۵ دستگاه موتورسیکلت‌های کرایه‌ای و دوچرخه شخصی ۶۱۵ دستگاه بود. جمع کل اتومبیل‌های تهران طی سال ۱۳۰۵ به حدود ۱۱۴۰ دستگاه بالغ می‌شد.اولین اتوبوس توسط یک تاجر بلژیکی در شهر رشت به کار گرفته شد، اما با توجه به میزان کرایه، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و وضعیت سودآوری، توجیه اقتصادی آن رد شد و این اتوبوس به یک تاجر ایرانی به نام معین‌التجار فروخته شد. او نیز پس از انقلاب مشروطه اتوبوس خود را به تهران آورد و با کرایه هر نفر سه شاهی به فعالیت مشغول شد. با توجه به افزایش تقاضا، چند سال بعد چندین اتوبوس توسط تجار مختلف وارد شهر شد. اولین اتوبوس مونتاژ شده در سال ۱۲۹۰ شمسی در تهران آغاز به کار کرد.

در سال ۱۲۹۸ در زمان صدارت وثوق‌الدوله، با توجه به نارضایتی مردم از نحوه جابه‌جایی مسافر مقرر شد یک اداره به ساماندهی و نظم بخشیدن به حمل‌ونقل شهری بپردازد. بعد از مدتی بحث و تفحص این اداره در بلدیه (شهرداری) پایه‌گذاری شد. در آبان ماه سال ۱۳۱۲، قانون احداث و توسعه معابر و خیابان‌ها به تصویب رسید و در تیرماه ۱۳۱۴ تحت عنوان قانون توسعه معابر مورد اصلاح قرار گرفت. در شهریور ۱۳۲۰ تعداد ۱۰۰ دستگاه اتوبوس در تهران کار می‌کرد که حدود ۹۰ دستگاه آن بنز بود. در سال ۱۳۳۱ برای ساماندهی وضعیت ناوگان اتوبوسرانی، قانون تاسیس شرکت واحد اتوبوسرانی با سرمایه ۳۰۰ میلیون ریال مصوب شد. در اولین سال تاسیس، شرکت واحد دارای ۱۷۳ دستگاه اتوبوس متحدالشکل و ۵ خط اتوبوسرانی بود. در سال ۱۳۴۸ اولین اتوبوس دو طبقه در ایران توسط شرکت ایران ناسیونال مونتاژ شد و به ناوگان عمومی پیوست.... از آن زمان به بعد نیز تغییر و تحول وسایل نقلیه ادامه یافت تا به راه‌اندازی خطوط مترو در نیمه دوم دهه ۱۳۷۰ رسید و ماجرای منوریل صادقیه - اکباتان که دستخوش بحران مدیریتی شد و کماکان در محاق افتاده است.