ایران و عضویت در جامعه ملل

گروه تاریخ اقتصاد - در روزهای پایانی ژانویه سال ۱۹۱۹ با تشکیل جامعه ملل موافقت شد. ایران در همان سال‌های ابتدایی به این جامعه پیوست. آنچه می‌خوانید مروری بر حضور ایران در این جامعه جهانی است. با برگزاری نخستین اجلاس مجمع عمومی جامعه ملل در نوامبر ۱۹۲۰‌ مساله ورود اعضای جدید به صورت یکی از مهم‌ترین موارد دستور کار مجمع درآمد. براساس میثاق ‌هر دولت می‌توانست به عضویت جامعه درآید مشروط به پذیرش اصول آن و دوسوم اعضا با ورود عضو جدید موافقت کنند. ایران جزو ۱۱ کشوری بود که به خاطر عدم حضور در کنفرانس صلح ورسای از امضاکنندگان میثاق نبود، اما نام آنها در سند پیوست آمده بود و می‌توانستند در صورت تمایل به آن سازمان بپیوندند. نصرت‌الدوله فیروز وزیر خارجه وقت در اوایل سال ۱۲۹۹شمسی در نامه‌ای به دبیرکل، قبول بی‌قید و شرط مندرجات میثاق را از سوی دولت ایران اعلام کرد که اعلام وصول این نامه به مفهوم پذیرش ایران در جامعه بود. سپس هیات نمایندگی ایران متشکل از امیر ذکاءالدوله غفاری، حبیب‌الله شهاب و دکتر جلیل خان در اجلاس مجمع جامعه ملل شرکت کردند. غفاری با صراحت اعلام کرد که «دولت متبوع من علاقه‌مند است که در این مجمع نمایندگان تمام مردمی که نژاد بشری را تشکیل می‌دهند گردهم آیند.»

تصمیم دولت ایران برای عضویت در جامعه ملل در غیاب مجلس گرفته شده بود و با افتتاح مجلس در تیرماه ۱۳۰۰ بحث عضویت ایران از سوی نمایندگان مورد بحث قرار گرفت و سرانجام در جلسه ۹ دی ماه ۱۳۰۰ لایحه عضویت ایران در جامعه ملل تصویب شد. ایران در دوران حیات جامعه ملل توجه خاصی به مسائل و بحث‌های مربوط به این نهاد جهانی داشت و در کل چهره‌ای روشن از خود در نخستین سازمان جهانی به یادگار گذاشت. اصل جهانشمولی جامعه هیچ‌گاه از نظر نمایندگان ایران دور نماند. در اجلاسیه دوم مجمع که در شهریور ۱۳۰۱ برگزار شد ارفع‌الدوله نماینده ایران از فکر ورود اعضای جدید حمایت کرد: «...جامعه ملل به مثابه سپاهی است که برای صلح می‌جنگد؛ هرچه بیشتر جنگاور داشته باشد از پیروزی مطمئن‌تر خواهد بود.» ایران به عنوان نخستین کشور مسلمان آسیایی علاقه‌مند بود تا در حد توان زمینه را برای ورود کشورهای اسلامی به جامعه فراهم کند. البته نباید فراموش کرد که دولت ایران با کشورهای همسایه مسلمان خود مشکلات مرزی داشت و امیدوار بود که بتواند با عضو شدن آنها، مسائل را از طریق جامعه به صورت مسالمت‌آمیز حل و فصل کند چنان‌که محمد علی فروغی در مجمع عمومی سال ۱۹۲۲ از عضویت عراق حمایت کرد و پیش‌بینی او به زودی به وقوع پیوست و بعد از استقلال عراق اختلافات ایران و عراق بر سر مرزهای اروندرود به جامعه ملل ارجاع داده شد. در ۲۷ سپتامبر ۱۹۳۷ که تقاضای عضویت افغانستان در مجمع مطرح شد انوشیروان سپهبدی در سخنرانی خود از این پیشنهاد استقبال کرد.

جامعه ملل از آغاز با مسائل و مشکلاتی فراوان مواجه بود و نخستین شکایت هم از سوی نماینده ایران در مجمع مطرح شد. اردیبهشت سال ۱۲۹۹شمسی ارتش سرخ شوروی به بهانه سرکوب نیروهای ضد انقلاب کرانه‌های انزلی را گلوله باران کرد و قسمتی از شهر را به تصرف در آورد. در این هنگام نصرت‌الدوله فیروز وزیر خارجه ایران که در هتل کارلتون لندن سکونت داشت در نامه‌ای به سراریک درامند ولف دبیرکل جامعه ملل از شوروی شکایت کرد. طرح مساله از سوی دولت ایران از حساسیت بالایی برخوردار بود، چون گامی مهم جهت سنجیدن توان جامعه ملل در حل بحران‌های بین‌المللی محسوب می‌شد.در ۱۴ ژوئن ۱۹۲۰‌/‌۲۴ خرداد ۱۲۹۹ شورای جامعه ملل برای رسیدگی به شکایت ایران در لندن به ریاست لرد کرزن تشکیل جلسه داد، اما به دلیل تقارن شروع مذاکرات دو دولت ایران و شوروی برای پایان دادن به این وضعیت، شورا بهتر دید تا زمان حصول نتیجه مذاکرات، رسیدگی به این موضوع را به حالت تعلیق درآورد. سرانجام گفت‌وگوهای دو طرف به قرارداد دوستی و عدم تجاوز میان ایران و شوروی در فوریه ۱۹۲۱ منجر شد. از دیگر تلاش‌های جامعه ملل که به طور مستقیم به ایران مربوط می‌شد کوشش‌های این سازمان در زمینه نظارت و کنترل خرید و فروش مواد مخدر بود و دولت ایران ملزم شد کمیته انحصار تریاک که در واقع تولید و صدور تریاک را تحت نظارت بین‌المللی در می‌آورد، تشکیل دهد. در آن زمان ایران بعد از چین دومین تولیدکننده بزرگ تریاک محسوب می‌شد و کشت تریاک و خرید و فروش آن عاملی بود که زندگی بسیاری از کشاورزان ایرانی به آن وابسته بود. در فروردین‌ماه ۱۳۰۵ جامعه ملل کمیسیون تحقیقی را شامل ۳‌ عضو اصلی روانه تهران کرد تا گزارشی از وضعیت کشت خشخاش و تولید تریاک در ایران تهیه کنند. این گروه بعد از بازدید از جاهای مختلف کشور برای دیدن مزارع تریاک، در ۱۵ خرداد تهران را ترک کردند. اختلاف ایران و انگلیس بر سر امتیاز قرارداد نفتی دارسی و لغو این امتیاز نیز در ۲۷ نوامبر ۱۹۳۲ ‌/‌۶ آذر ۱۳۱۱شمسی به جامعه ملل کشیده شد. در ژانویه ۱۹۳۳ موضوع در جلسه عادی مجمع مطرح شد، ولی نماینده ایران نتوانست حرف خود را به کرسی نشانده و طرف انگلیسی را محکوم کند از این‌رو جامعه به طرفین پیشنهاد ادامه مذاکره را داد و ادوارد بنش، وزیر خارجه چکسلواکی را به عنوان مخبر تحقیق در این قضیه معرفی کرد. که در نهایت با طرح آن در شورای جامعه ملل نتیجه این مذاکرات نهایتا منجر به انعقاد قرارداد جدیدی شد و بر اثر اختلافات مزبور در آوریل ۱۹۳۳ موضوع از دستور کار شورا بیرون رفت. به‌رغم اهدافی که برای جامعه ملل تعریف شده بود این نهاد موفق نشد به مهم‌ترین هدفش؛ یعنی صیانت از صلح جهانی نائل آید و در زمینه خلع‌سلاح قدرت‌های بزرگ و بروز درگیری و جنگ در آینده، شکست خورد که در نهایت این رقابت‌ها به جنگ جهانی دوم منجر شد. سرانجام با پایان یافتن جنگ دوم جهانی جامعه ملل منحل شد و سازمان جدیدی به نام سازمان ملل متحد به جای این سازمان تشکیل شد، اما بی‌گمان نقطه عطفی در تاریخ روابط بین‌الملل محسوب می‌شد.