راه و معدن استان کرمان

کاروانی در راه‌های تجاری قدیم کرمان

استان کرمان که از لحاظ جغرافیایی در منطقه مرکزی ایران قرار گرفته، نه تنها از محصولات کشاورزی و صنعت قالی‌بافی برخوردار بود، بلکه دارای معادن زغال‌سنگ، مس، سنگ پنبه و همچنین راه‌های ارتباطی با سایر شهرهای شمالی- جنوبی و شرقی- غربی کشور نیز بوده است. در این شماره به قسمت دیگری از راپورت اوضاع عمومی و اقتصادی کرمان که توسط مهرآوران، رییس هیات تفتیشیه مالی کرمان برای تیمورتاش تهیه شده است، پرداخته می‌شود. این اسناد تحت عنوان مجموعه گزارش‌های ایالات و ولایات از اوضاع اجتماعی- اقتصادی ایران در سال ۱۳۱۰ و توسط مرکز اسناد ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۳ به چاپ رسیده است که تقدیم خوانندگان گرامی می‌شود.

سنگ‌پنبه: در کوهستان زرند در محلی موسوم به کوجهر که از نقاط کوهستان است، در قله کوهی به طول سه هزار ذرع و عرض دویست ذرع، معدن سنگ پنبه وجود دارد و اول مرتبه که به استخراج آن شروع شده است، توسط سکرات‌خان نامی بوده است که در ۳۷ سال قبل بر حسب دستور یک نفر انگلیسی سه تن سنگ پنبه استخراج نموده و به لندن حمل کرده است.

مشارالیه به تاریخ ۲۹ ژوئن ۱۹۲۷ در جواب مراسله مالیه کرمان می‌نویسد که معدن سنگ پنبه که در دو فرسخی قریه کوجهر واقع است و ما آن را کشف نموده و سه تن از آن به لندن ارسال داشتیم، معلوم شد که سنگ پنبه زرند از حیث جنس از بهترین سنگ‌های پنبه دنیا است، ولی طولش قدری کوتاه و به طول سنگ پنبه ایطالی که از همه جای دنیا بلندتر است، نیست.

سکرات‌خان تعطیل استخراج سنگ‌پنبه را به گرانی و نبودن وسایل حمل‌و‌نقل نسبت می‌دهد و می‌گوید چون از سیرجان تا بندرعباس خرواری ۱۵ تومان الی ۱۸ تومان کرایه می‌گرفتند و ما از روی اصول علمی هم استخراج نمی‌نمودیم مقرون‌به‌صرفه نبود. بدیهی است امروز که راه از سیرجان تا بندرعباس اتومبیل‌رو می‌باشد و کرایه هم ارزان‌تر است، در صورتی که از روی اصول علمی استخراج شود مقرون‌به‌صرفه خواهد بود و اینک مقداری از نمونه پنبه‌ مزبور به وسیله پست ارسال گردید.

سنگ‌پنبه خبر اقطاع: از وضعیت سنگ‌پنبه آنجا اطلاعات مبسوطی در دست نیست، فقط یک مقدار از نمونه آن نیز به دست آورده به ضمیمه نمونه‌های دیگر تقدیم می‌شود.

معدن مس بهراسمان: معدن مس بهراسمان که در مضافات جیرفت واقع است، از معادن مهم ایران به شمار می‌رود. سابق اهالی آن حدود با عملیات خیلی ساده مس مزبور را استخراج کرده و به مصرف ساختن جام‌های معروف کرمانی می‌رسانده‌اند. از چند سال به این طرف دولت از دخالت دیگران جلوگیری نموده و به اجاره آقای موسس‌خان و دیگران داده است.

گویا مستاجرین مزبور حاج معین‌التجار بوشهری را نیز شرکت داده‌اند، ولی آنها نیز از روی یک عملیاتی طبق اصول علمی شروع به استخراج ننموده‌اند فقط با همان ترتیب قدیم مقداری استخراج کرده و امسال به کلی کار کردن را تعطیل نموده‌اند. طوری که یک نفر مهندس آلمانی که برای معاینه این [معدن] استخدام کرده‌اند، اظهار داشته است. معدن مس بهراسمان از معادن خیلی مهم مس می‌باشد. مس مزبور از قرار معلوم دارای مقداری ماده طلایی است و به همین واسطه دارای رونق و جلای مخصوص می‌باشد. نمونه‌ای از سنگ معدن مزبور نیز تقدیم گردید.

طرق و شوارع

راه‌های عمده اتومبیل‌رو کرمان فعلا راه بندرعباس به کرمان و راه کرمان به یزد و اصفهان و تهران است. از سیرجان که در معبر راه بندرعباس واقع است تا شیراز نیز راه اتومبیل‌رو می‌باشد، ولی این راه در فصل زمستان به واسطه یک کویر باتلاقی که در فاصله بین فارس و کرمان واقع است، مانع از عبور اتومبیل است. از کرمان به بم که باز یک نقطه مهمی است نیز راه شوسه وجود دارد، ولی اگر تا نرماشیر و راین که از حیث حاصلخیزی بر بم هم ترجیح دارد، راه شوسه که چندان خرجی ندارد موجود بود، البته منافع آن خیلی زیادتر بود و در آبادی شهر کرمان هم تاثیری زیاد داشت. اگر چه راه‌های کرمان نواقصی دارد، اما چندان بدتر از سایر راه‌های ایران نیست و امید است که به طول مدت و توجه اولیای دولت و کوشش زیادی که رییس طرق این ناحیه دارد، ‌نواقص فعلی نیز مرتفع گردد. لکن عقیده هیات بر این است که راه‌هایی که برای آبادی این ایالت موثر خواهد بود از این قرار است:

۱ - راه کرمان به جیرفت و بندرعباس که تفصیل آن در قسمت اوضاع محالات خمسه به عرض می‌رسد. این راه چون همه جا از نقاط حاصلخیز و پراستعداد عبور می‌نماید، در آبادی شهر کرمان تاثیر خیلی عظیمی خواهد داشت.

۲ - راه خبیص به کرمان: چون خبیص یک نقطه حاصلخیز و پرنعمتی است و قسمتی زیاد از مایحتاج شهر کرمان از آنجا تامین می‌شود، بدیهی است که تسطیح این راه تاثیر زیادی در آبادی کرمان خواهد بخشید. قبل از این والی ایالت کرمان کمیسیونی از تجار و ملاکین تشکیل داده که بعضی از مخارج این راه را از ملاکین خبیص تقبل نمایند و مقداری هم دولت بدهد. مقتضی است تاکید شود که والی جدید نیز این نقشه را تعقیب نماید که هرچه زودتر وسایل تسطیح این راه را فراهم سازند. مخارج تسطیح این راه را گویا در حدود ۳۰ هزار تومان برآورد کرده‌اند که ۱۸ هزار تومان آن را ملاکین بدهند و بقیه را دولت بدهد.

۳ - راه کرمان به قلعه عسکر و بافت و از آنجا به جیرفت: چون هیات در مراجعت از جیرفت از این راه مراجعت نمود، کاملا به اهمیت این راه پی برد و چون ناحیه اقطاع که مرکز آن بافت است یک ناحیه خوب حاصلخیزی است که اتصال آن به کرمان و سایر نقاط هم موجب آبادی خود آن حدود می‌شود و هم از لحاظ آبادی شهر کرمان دارای تاثیر زیادی است، تسطیح آن ضرورت دارد. این راه چنانکه در قسمت راپورت جیرفت عرض شده راه خیلی سهل و آسانی است.

۴ - راه از سیرجان به بافت: این راه اتومبیل‌رو است، ولی اصلاحاتی لازم دارد. اگرچه پس از تسطیح راه بافت به جیرفت و کرمان این راه چندان مهم نخواهد بود، اما چون اصلاحش مخارجی ندارد و از لحاظ نقاط واقعه بین بافت و سیرجان بی‌اهمیت نیست و تا موقعی که راه جیرفت به بندرعباس و بافت تسطیح نشده است، برای استفاده نواحی اقطاع از راه بندرعباس مفید است، اصلاح آن ضرورت دارد.