مرحوم محمدعلی کاتوزیان (تهرانی) که در متن مسائل دوران مشروطه و سال‌های پس از آن بوده است، مشاهدات خود را در کتاب «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» منتشر کرده است که برخی از آنها را خوانده‌اید. در این بخش از خاطرات وی دلایل بازرگانان برای مخالفت با مسیونوز بلژیکی که رییس گمرکات ایران بوده را مطالعه‌ می‌کنید. اظهارات مخبر

چون منشا تحصن تجار را به زاویه مقدسه، آقا سید عبدالله بهبهانی می‌گویند و بعضی محرک را انگلیس می‌دانند، چه تعرفه جدید بر نفع تجارت روس است و بر ضد انگلیس و سایر دول.

لهذا شخصا به حضرت عبدالعظیم رفته و در باغ سراج‌الملک وارد شدم، دیدم دو نفر از تجار بیشتر مورد توجه هستند: یکی حاج علی شال‌فروش که قدری تند و لجوج است و چندان پابست به سخن حسابی نیست و دیگری حاج محمداسمعیل تبریزی معروف به مغازه که با خبر از اوضاع کنونی و آراسته و سخن سنج است سوالات ذیل را نمودم و جواب شنیدم.

س: جناب حاجی آقا، اگر تصدیع خاطر شما نخواهد بود بنده به قدر چند دقیقه با شما صحبت دارم و بعضی سوالات بر حسب لزوم بایدم کرد.

ج: بسیار خوب بهتر این است که من بیایم در خدمت شما (پس برخاست و نزدیک من نشست).

س: اولا لازم است خود را معرفی کنم. من برحسب وظیفه‌ای که دارم از جانب حبل‌المتین مامورم حقیقت این گونه امور را رسیدگی کرده به اداره اطلاع دهم و ابدا قصد و غرض شخصی در کار نیست، تنها مقصودم اطلاع صحیح است فعلا خیال شما چیست و مدعی‌تان کیست.

ج: گمان ندارم کسی در طهران از این مساله مسبوق نباشد و نداند که مدعی و طرف عموم تجار که در اینجا متوقفند مسیو نوز است.

س: بلی چنین است، ولی اصل مطلب معلوم نیست که ادعا و حرف حسابی تجار چیست و چگونه شده که بدون اظهار به دولت در حضرت عبدالعظیم آمده و اگر به دولت اظهار شده چه گفتند و در مقابل چه جواب داده‌اند.

ج: ما سه مطلب را خواستار و در اثبات حقانیت خود ادله صحیح داریم که هر شخص بی‌غرض قبول می‌کند و هر سه را نیز به حضور اولیای دول ابدمدت عرض و به دلایل بسیار واضح در مجلس دربار اعظم که به جهت تحقیق و غور در مساله منعقد گشت ثابت و مدلل نمودیم:

مطلب اول تعرفه جدید است، زیرا که این تعرفه نظر به مصالح و منافع روس مقرر شده و هر ماده‌ای از آن مورث ازدیاد تجارت روس و سد باب تجارت ایرانیان است و نیز تدبیری در این تعرفه به کار برده شده که واردات ایران به روس منحصر شود و این نکته سیاستی مضر به حال ملک و ملت و دولت است، مثلا امتعه روس تمام پنبه‌ای و ریسمانی است و در بافتن البسه پشمینه و ابریشمینه دست ندارد و باید از انگلیس یا فرانسه یا دول دیگر وارد به ایران شد.

بدین لحاظ گمرک پنبه را چندان خفیف نموده که می‌توان کالعدم گفت به عکس پشم و ابریشم را به قدری گمرک گزاف می‌گیرند که نزدیک است ابدا صادر و وارد نشود. چنانکه مشاهده می‌کنید ماهوت ذرعی دو تومان را امروز سه تومان نمی‌دهند حتی کاغذهای سفید را که از روسیه می‌آید گمرکش بسیار کم و کاغذ پستی که از فرانسه و انگلیس می‌آید بسی زیاده از آنها گمرک دارد.

ما نمی‌گوییم چرا تجارت فرانسه و انگلیس در ایران کم شود، ولی البته در این نکته ایراد داریم که چرا تجارت همسایه قوی جسور را در ملک زیاد کرده و برعکس صادرات مملکت را معدوم ساخته است. اگر در این تعرفه اصول معاوضه بالمثل مراعات شده چرا مجری نمی‌شود و مثل اینکه روس گمرک بر امتعه ما نهاده بر اجناس روسیه ما گمرک نمی‌گذاریم و اگر مراعات معاوضه بالمثل در این تعرفه نشده خیانتی بالاتر از این تصور نمی‌شود که معاهده ترکمان‌چای را که مراعات شرایط معاوضه بالمثل داشت باطل نموده، چنین معاهده ملعونه میشومه را برقرار داریم که بر بادکننده ثروت و تجار ما است.در سه سال قبل واردات و صادرات ایران را که مقایسه می‌کردیم ده عشر واردات بود و نه عشر صادرات و زیاده از ده یک کمبود نداشتیم، ولی در این سه سال آن قدر تجارت داخله نکس نموده و واخورده است که به قدر چهار عشر صادرات ندارد و اگر حال چندی بدین منوال ماند تجار ایرانی به کلی ورشکست می‌شوند و لابد باید عامل و نوکر بانک‌های خارجه گردند. سالیانه مقدار زیادی تنباکو و قالیچه پشمینه و صناعات دستی و ماکولات از ایران به روسیه حمل می‌شد، ولی سختگیری روس در گمرک مانع از حمل آنها گشته و در عوض اینکه ایران هم مال روسیه را نیز زیاد بگیرد، مطابق این تعرفه تخفیف کلی داده است.در مجلس دربار با مسیو نوز همین مذاکرات را نمودیم در جواب گفت من نفع ایرانی‌ها را ملاحظه کرده، زیرا آنچه اجناس گران‌قیمت و نفیس که مخصوص متمولین و اعیان بود گمرک زیاد مقرر کردم، چرا که بدان‌ها سکته وارد نمی‌آید. کسی که صد هزار تومان مبل می‌خرد بیست هزار تومان گمرک هرگاه بدهد مساله‌ای نیست و آنچه محتاج‌الیه عامه است، از قبیل چیت و لباس‌های پنبه‌ای و امثال آنها در گمرک تخفیف دادم تا عامه را بدانها دسترس باشد و ارزان تمام شود و البته منفعت این کار برای عامه بسیار است. در جواب گفتم همین امر خوب جهالتی بزرگ و خلافی عظیم است که مرتکب شدید، زیرا که رییس گمرک باید با کمال دقت مواظبت کند و ملاحظه نماید هر جنسی که در داخله مملکت یافت می‌شود و ممکن است از خود ملت مهیا شود، اگر چه قدری پست‌تر هم باشد آن جنس را گمرک زیاد مقرر دارد تا از خارج وارد نشود تا احتیاج ملت از خارجه رفع گردد و آنچه در خود مملکت ممکن نیست مرتب شود فایده در زیاد کردن گمرک در آن نخواهد بود.

حال شما گمرک البته پنبه‌ای و ریسمانی را به حدی زیاد می‌کردید که اصلا از خارجه وارد نمی‌شد و مردم مثل سابق قدک یزد و چیت بروجرد و قلمکار اصفهان را به کار می‌بردند چقدر فایده به ملت عاید می‌شد و چه مبلغ پول از مملکت به خارجه فرستاده نمی‌گردید، ولی به عکس اگر اجناس دیگر را هر قدر زیاد کنید چون در مملکت ما نیست مجبور به جلب از خارجه هستیم، زیرا که ایران تا یک قرن دیگر ماهوت فرانسه و حریر لیون را نمی‌‌تواند در داخله درست کند. خلاصه وضع این تعرفه را جز خسارت به ملت دولت متبوعه علتی دیگر ما ملاحظه نمی‌کنیم. چون در جواب این امر و مطالب دیگر که مجال تشریح آنها را ندارم عاجز ماند، در جواب گفت دو نفر مامور از پطرزبورغ این تعرفه را آورده و از دو طرف یعنی خارجه و داخله مجبور به امضا و اجرا نمودند و ابدا مرا در آن تقصیری نیست. گفتیم سلمنا که چنین است چرا چند نفر تجار را خبر نکردی تا مضار آن را به دولت حالی کنند، فبهت‌الذی کفر، پس امروز به طور حتم تا این تعرفه برقرار است تجارت ایرانیان جز ضرر هیچ فایده نخواهد داشت، لذا از امنای دولت مستدعی رفع و دفع آن هستیم.

مطلب دوم تعدیاتی است که در گرفتن گمرک بر ما وارد آمده، چه موسسین این تعرفه وقتی که دیدند با وجود این تعرفه باز ایرانیان جنس وارد و صادر می‌کنند بنای زیادتی را به تجار ایرانی نهاده، آنچه ده تومان گمرک دارد پنجاه تومان جبرا گرفته و تنها این معامله را با مسلمان روا داشتند. مکرر دیده‌ایم یک جنس را مسلمان و ارمنی حمل کرده آنچه متعلق به ارمنی است جزئی وجهی موافق تعرفه یا کمتر گرفته، ولی آنکه از شخص مسلمان است بعد از چندین معطلی‌ها مبالغی به عناوین مختلفه گرفته‌اند.

تنها آنچه در ماه ذی‌الحجه گذشته تجار طهران بیرون از تعرفه تعدی شده سه هزار و پانصدتومان است و در این خصوص دفاتر تجارتی ما شاهد می‌باشد که وزن جنس و نوع با آنچه گمرک گرفته نوشته شده مسطوره‌ها شاهد صدق و نوشتجات تجار اسلامبول و غیره دلیل بین است و نوشتجات متعدده از آنها در دست است که قیمت جنس فلان مبلغ گمرک فلان مبلغ جریمه به همان قدر. آیا این جریمه را به چه عنوان می‌گیرند و از ما مسلمانان چه خلافی صادر شده که باید جریمه بدهیم؟ فعلا ما صورت تعدیات را برداشته و از اولیای دولت قاهره با کمال عجز و انکسار مستدعی هستیم که در این خصوص احقاق حق فرمایند.روح مطلب این است اگر این تعدیات در حساب دیوان‌ آمده و به دولت تسلیم شده با کمال امتنان قبول داریم و راضی هستیم. اگر چنین است دفاتر گمرکی را ارائه دهند تا معلوم شود به خرج دولت آورده‌اند، اما در صورتی که خودشان گرفته و خورده‌اند، چه جهت دارد که ما تمکین کنیم و مال ملت و دولت به کیسه اجنبیان که خارج از ملت و دیانت‌ ما هستند وارد بشود.