سفالگر صاحب سبک قرون میانه

گروه تاریخ‌اقتصاد- ابوزید کاشانی، یکی از مشهورترین سفالگران قرون میانه ایران است. آثار او به دو شیوه زرین فام و مینایی ساخته می‌شدند که از پرهزینه‌ترین شیوه‌های آن ایام بودند. ابوزید آثار امضا شده بسیاری از خود به جا گذاشته است. به تازگی ظرفی پیدا شده که امضای ابوزید بر آن است. اثر ابوزید که به‌تازگی یافته شده و هم‌اکنون در مجموعه دیوید کپنهاگ نگهداری می‌شود، کاسه‌ای متوسط، دهانه گشاد و پایه‌دار است که بلندی‌اش ۸/۹ سانتی متر و عرضش دوبرابر ارتفاع کاسه، یعنی ۷/۱۹ سانتی متر است. این کاسه همانند اکثر سفال‌های این دوران، لعاب بی‌رنگی روی آن کشیده شده و با لعاب مسی نیز نقاشی شده است. طرح داخلی کاسه، شاملِ قاب مدوری با دو پیکره است که روبه‌روی یکدیگر نشسته‌اند پیکره سمت راست، مردی است که کلاهی روی سرش دارد و چکمه‌هایی نیز به پا کرده است. در سمت چپ نیز پیکره زنی دیده می‌شود که گیسوان بلندی دارد و روسری به سر کرده است. هر دو پیکره، قبای گشادی به تن کرده‌اند که با آرایه‌های گیاهی تزئین شده است. شاخ و برگ گیاهان که روی زمینه لباس پیکره‌ها ترسیم شده، پیچ و تاب می‌خورد و در نهایت با نقوش گیاهیِ پس زمینه، یکی می‌شود. در تصاویر پس زمینه، تمثال درخت مو و سه پرنده دیده می‌شود.

دو کتیبه دور حاشیه داخلی کاسه حلقه زده است. کتیبه اولی به خط کوفی نوشته شده و برای صاحب ظرف، طلب خیر و آمرزش می‌کند. کتیبه دوم، شعری فارسی است که در انتهایش نام و امضای هنرمند دیده می‌شود. در این کتیبه مرقوم شده که ابوزید در جمادی‌الثانی سال ۶۰۰ هجری، این اثر را نقاشی و امضا کرده است. شکل بیرونی کاسه تزئین چندانی ندارد: نواری منحنی که بالاتر از پایه کاسه است و دور آن حلقه زده و پیکان‌های کوچکی نیز روی منحنی‌ها ترسیم شده است. کتیبه دیگری نیز بر حاشیه بیرونی کاسه نقش بسته است. متن این کتیبه شعری فارسی است که امضای سفالگر، ابوزید، با همان تاریخ جمادی الثانی سال ۶۰۰ هجری روی آن حک شده است.

این کاسه متعلق به اواسط دوران کاری ابوزید است که تقریبا شامل چهار دهه می‌شود و دو شیوه لعاب کاری، یعنی مینایی و زرین فام را نیز در بر می‌گرفت. یکی از اولین آثاری که امضای ابوزید را بر خود دارد، یک کاسه مینایی است که امروزه در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود و متعلق به تاریخ ۴ محرم سال ۵۸۲ه.ق است آخرین کاسه نیز کاسه زرین فامی است متعلق به موزه Gemeentemuseum به تاریخ ۶۱۶ه.ق ساخته شده. اما ـ همچنان که اولیور واتسون نیز اشاره کرده است ـ با توجه به فاصله تاریخی میان این دو اثر، نمی‌توان دوره کاری ابوزید را ۳۴ سال دانست، زیرا کاسه مینایی که متعلق به تاریخ ۵۸۲ه.ق است، به عنوان کار اول بسیار بی نقص است و احتمالا ابوزید پیش از این اثر، آثار دیگری نیز ساخته است که ما بی‌خبریم. چنین دوره کاریِ طولانی، ممکن است اسباب شگفتی ما را فراهم کند، اما در ایران پیش از دوره مدرن نیز به نمونه‌ای شبیه ابوزید برمی‌خوریم که از دوره کاری طولانی بهره‌مند بود. دوران کاری رضا عباسی، نقاش دوره صفوی، نیز با توجه به آثار امضا شده، پنجاه سال را در برمی‌گیرد، یعنی از ۹۰۳ تا ۹۵۲ ه.ق.

تزئینات کاسه تصویر اول، یادآور سبک کاشان، یعنی نقاشی روی لعاب است که در اواخر قرن پنج و اوایل شش رایج بوده است. منطقه کاشان و اطراف آن از شش قرن پیش از میلاد محل تولید سفال بوده که احتمالا به دلیل خاک مرغوب این ناحیه است. ریچارد اتینگهاوزن در یکی از مقالاتش که در سال ۱۹۳۶ منتشر کرد، نوشته سبک کاشان از شیوه‌های رایج در دوران میانی اسلام بود. همچنین در تحقیق واتسون درباره ظروف لعابی که در سال ۱۹۸۵ منتشر شد، اشاره کرده که کاشان یکی از مراکز تولید این ظروف گران‌قیمت بوده است.واتسون در پژوهشش، به توصیف و بررسی سه شیوه نقاشی کاشان می‌پردازد که برای آراستن ظروف لعابی به کار می‌رفته است. در شیوه نخست یعنی سبک یادبودی (monumental style)، هنرمند به صورت موجز و مختصر نقاشی می‌کرد و طرح و جزئیات صورت، مو، دست‌ها و لباس‌ها کامل، اما طرح گونه بود و با حرکات سریع و تند قلم‌مو نقاشی می‌شدند. این شیوه، مرهون آثاری است که ابتدا در مصر و سوریه ساخته می‌شدند و احتمالا سفالگرانی که هنگام بحران‌های فاطمیان در اواخر قرن چهار از مصر گریختند، الهام بخش این آثار بوده اند.

شیوه دوم، شیوه مینیاتوری است که در سال ۵۷۵هـ.ق در کاشان ابداع شد. دو ظرف به این شیوه نقاشی شده‌اند، یکی متعلق به موزه متروپولیتن است و دیگری به مجموعه plotnick تعلق دارد؛ قدمت هر دو ظرف به سال ۵۷۵ه.ق باز می‌گردد. برخلاف طراحی‌های موجز سبک یادبودی، سبک مینیاتوری، نقاشی‌های دقیق و پیچیده‌ای را در برمی گرفت که شامل طرح‌های پیچیده‌ای از جامه‌های آراسته، درختان شطرنجی و گیاهان هاشورزده می‌شد که روی زمینه سفید نقاشی می‌شدند. کتب و نسخ مصوّر، منبع الهام سبک مینیاتوری بودند. بسیاری از مشخصات سبک مینیاتوری متعلق به ویژگی‌های ظروف مینایی است و احتمالا سبک مینیاتوری نخستین بار در ظروف پلی کروم اجرا شده و سپس در ظروف لعابی و زرین فام هم اعمال شده است. ابوزید نقشی محوری در توسعه سبک مینیاتوری داشت و سازنده ظرف زرین فام سال ۵۸۷هـ.ق و مجموعه‌ای از کاسه‌های مینایی است که به سال‌های ۵۸۲هـ.ق تعلق دارند. بعدها سبک کاشانی جایگزین این دو شیوه شد، طراحی این سبک در خدمت نمایش شیوه‌های زرین فام به بهترین شیوه ممکن بود و با ظرافت روی کاسه‌ها و ظروف جدید ترسیم و تصویر می‌شد. در شیوه کاشان، پیکره‌های بزرگ را با جزئیات دقیق روی زمینه لعابی طرح می‌زدند و رشته‌ای از خطوط مواج و حلقه حلقه روی لعاب سفید نقاشی یا حکاکی می‌شدند. به استثنای چهره‌های سفید و گرد پیکره ها، مابقی سطوح ظروف با تزئینات و آرایه‌های فراوان پر می‌شدند. شمایل ویژه این ظروف، شامل مرغابی‌های در حال پرواز می‌شد که بال و پری خال خالی داشتند و برگ‌های زمینه هم نقطه نقطه و در میان خطوط پر پیچ و تاب قرار گرفته بود. جزئیات معمول این سبک، شامل سایه‌بانی بود که بر فراز سر پیکره‌ها قرار داشت، آبگیری نیز در زیر درختان بود و درخت سروی در زمینه نقاشی سر به آسمان کشیده بود؛ البته در بعضی از نقاشی‌های جدیدتر، تمامی این جزئیات هویدا نیستند. اغلب صفحه اصلی به کمک حاشیه دالبری از زمینه سفید جدا شده است.

منبع: پیام بهارستان، شماره ۱۷. بخشی از یک مقاله، نوشته شیلا بلر، ترجمه صفورا فضل اللهی