بلدیه در ایران

معصومه عمادی- بلدیه در ایران، یک قرن قدمت دارد. «بلد» به معنای شهر و «بلدیه» نام قدیم «شهرداری» است. اولین بلدیه در کشاکش حوادث مشروطه، در تهران تاسیس شد. پیش از تشکیل بلدیه، مردم هر شهر طبق آداب و رسوم و اعتقادات شخصی و دینی، بدون مداخله حکومت، خدمات شهری را انجام می‌دادند و هر کس جلوی خانه و دکان خویش را تمیز می‌کرد. پس از پیروزی مشروطه، در سال ۱۲۸۵ش مشکلات مختلفی در اداره امور شهرها، در زمینه‌هایی مانند: بهداشت شهری، آبرسانی و ... وجود داشت. نمایندگان مجلس اول، درصدد تدوین زمینه‌هایی مانند بهداشت شهرها برآمدند که این عمل، منجر به تدوین اولین قانون شهرداری‌ها با عنوان «قانون بلدیه» در تاریخ ۱۹ خرداد ۱۲۸۶ش شد.این قانون ۱۰۸ ماده‌ای، به تصویب نمایندگان مجلس رسید. هدف از تاسیس بلدیه، «شهرداری»، تامین منافع شهرها و رفع نیاز شهرنشینان اعلام شد و در این قانون پیش‌بینی شد که اعضای آن را مردم انتخاب کنند، البته زنان حق رای نداشتند. انجمن بلدیه دارای اختیارات گسترده‌ای در امور شهری بود. ریاست اداره بلدیه بر عهده رییس انجمن بلدیه که از میان اعضای انجمن و با اکثریت آرا انتخاب شده بود، با عنوان «کلانتر» که معادل «معاون اول شهردار» بود، شناخته می‌شد.در اوایل مشروطه حمایت جدی از تشکیل یک بلدیه قانونی انجام نشد و با وجود تلاشی که شد، بلدیه در اوایل مشروطیت شکل نگرفت. چنانکه اولین بلدیه قانونی در تهران در سال ۱۲۸۹؛ یعنی سه سال بعد از تصویب قانون تاسیس بلدیه در مجلس شورای ملی، شکل گرفت. اولین بلدیه تهران، به نیابت سلطنت، «عضدالملک قاجار» ۱ و به ریاست «خلیل‌خان اعلم‌الدوله» (ثقفی)، تاسیس شد. این اداره در محلی به نام «خیام‌خانه»، استقرار یافت. اداره بلدیه، بعدا زیرنظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌کرد. نخستین کسی که از طرف این وزارتخانه، حکم ریاست بلدیه را گرفت، شخصی به نام یمین‌السلطنه بود. وظیفه عمده در زمان عضدالملک، سنگفرش کردن چند خیابان مهم و نظافت کوچه و خیابان‌های دارالخلافه بود.در سال ۱۲۹۰ش با پیشنهاد دولت، مبنی بر انفصال انجمن‌های بلدی موافقت شد. این موضوع، به معنای فسخ قانون بلدیه نبود، بلکه برای اصلاح قانون بلدیه و افزایش میزان کارآیی انجمن‌های بلدی این‌گونه تصمیم گرفته شد و اداره بلدیه همچنان بر اساس قانون، به کار خود ادامه داد. با وجود اینکه دولت سعی کرد، بلدیه را به خود وابسته کند، اما این جریان تا کودتای ۱۲۹۹ عملی نشد.پس از کودتا و روی کار آمدن سیدضیاءالدین طباطبایی و تسلط دولت بر تمامی امور، نخست‌وزیر برای رسیدن به اهدافش، تصمیم گرفت نهادهای مستقلی مانند بلدیه را به دولت وابسته کند. از این رو، با تدوین نظامنامه‌ای در هیات دولت، در سال ۱۳۰۰ش، اداره بلدیه، وابسته به دولت شد و به‌این‌سان تحولات آن، تحت تاثیر تصمیمات «قدرت سیاسی»، قرار گرفت. بر اساس این نظامنامه، ریاست تشکیلات بلدیه تهران، زیر نظر ریاست وزرا قرار گرفت و نخست‌وزیر از طرف خود کفیلی برای اداره بلدیه تعیین کرد. در همین سال ساختمان مرکزی بلدیه به میدان سپه انتقال یافت. پی‌نوشت: ۱. علیرضاخان عضدالملک فرزند موسی‌خان قاجار و برادرزاده مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه.