گروه تاریخ اقتصاد- مذاکرات نمایندگان دارالشورای ملی در۲۰ اسفند ۱۲۸۵ شمسی درباره وضع و تدوین قانونی است که هر کس صاحب مستغلات کلی در ایالتی باشد، آیا جایز است حاکم آن ایالت شود یا خیر؟! گفت‌وگو در این باره میان آنها با نظرات مختلف چنین ادامه یافته است: حاجی معین‌التجار: در خصوص اصلاح مالیه که اهم مطالب است کمیسیونی تشکیل شده حال قریب پنجاه روز است که می‌گذرد و چیزی هم از سال باقی نیست نتیجه چه شد؟ حاجی محمد اسمعیل آقا: یکی دو مجلس حاضر شدیم جناب وثوق‌الدوله فرمودند فعلا کاری نداریم تا صورت‌ها استنساخ شود. حاجی معین‌التجار: قبل از عید باید بودجه مالیه نوشته شود، ده روز بیشتر به عید نمانده ترتیب حکام باید معین شود. حاجی امین‌الضرب: وثوق‌الدوله تشریف دارند، تحقیق بفرمایید. سیدالحکما: از قراری که تحقیق شد وثوق‌الدوله گفتند: اشخاصی که از چند محل مواجب و مستمری و غیره می‌برند در یکجا جمع آوری می‌کنیم برای سهولت قرائت در مجلس و غیره. ادیب التجار: تدارکات متظلمانه اهالی اصفهان را از علما و طلبه و کلیه رعایا قرائت کرد که خلاصه آنها از این قرار است: ده روز است که به واسطه تعدیات فوق‌العاده دست از کار کشیده در قنسولخانه و تلگرافخانه متحصنیم، خانه آقا سید ابراهیم را که از جمله متکلمین است، چاپیده‌اند! وای به حال ملتی که امنای دولت و ارکان مملکت موجبات سلب آسایش آنها را این‌طور فراهم آورند. وکیل التجار: خوب است آن قانونی را که هر کس صاحب مستغلات کلی در ایالتی است نباید حاکم آن ایالت شود، بنویسند. آقا سیدحسن تقی‌زاده: آن لایحه قانونی که آقا شیخ حسین گفته بود بنده مختصرا چیزی نوشته‌ام. (رییس اجازه داد و آقا سید حسن تقی‌زاده آن را قرائت کرد به این مضمون: هر کسی در ایالتی که سوای مسکن اموال غیرمنقوله زائد بر هزار تومان ملک داشته باشد نمی‌تواند در آن ایالت حاکم شود). حاجی محمد اسمعیل آقا: اینها که می‌فرمایید چه قاعده است، مگر ما امیدواری به قانون عدالت نداریم. آقا سید حسن تقی‌زاده: اطمینان داریم در سایر ممالک هم همین قانون هست. سعدالدوله: در هیچ جای عالم نیست. وقتی که قانون عدلیه مجری شود محتاج به این چیزها نیستیم واگر به آن قانون اطمینان نداریم به اینها هم اطمینان نباید داشت. آقا میرزا فضلعلی آقا: ازمساله خارج شدیم حکامی که در ایالتی صاحب مستغلات هستند نباید حاکم شوند می‌گویند در بعضی از دول متمدنه این هست من اطلاعی در این خصوص ندارم، حکومت در هر دولتی از مستقله و مشروطه و جمهوری یک نوع قوتی دارد، البته وقتی که صاحب مستغلات در آن ایالت شد بر قدرت او افزوده خواهد شد. در این خصوص خوب است، رای گرفته شود. صدیق حضرت: قانون عرفی چیزی است که به مقتضای وقت وضع می‌شود، ما لازم نیست قانونی که در دویست سال قبل وضع شده حال اجرا داریم به واسطه آنکه آن وقت که آن قانون را وضع کرده‌اند مقتضیاتی داشته‌اند برای وضع آن قانون و حالا آن مقتضیات مفقود است. حاجی محمد اسمعیل آقا: من بر ضد این می‌گویم که آن کسی که صاحب ملک است برای حفظ ملک خودش بیشتر ملاحظه و مراعات با رعایا می‌نماید که مبادا املاکش خراب شود و علاوه این مطلب در حق فلان عالم و فلان وزیر هم می‌آید، پس باید قانون عدلیه درست شود تا اینها همه به‌تبع اصلاح شود. آقا سید حسن تقی‌زاده: مقصود این نیست که صاحبان املاک را باید بیرون کرد،اگر این قانون هیچ فایده نداشته باشد و در انتخابات همین خیلی فایده است آن کس که صاحب ملک است، اسباب فراهم می‌آورد که از کسان و بستگان خود را منتخب نماید و انجمن ایالتی و بلدی را به میل خود تشکیل نماید. آقا سید حسین: از این قرار معلوم است که آنچه در خارجه نیست ما نباید مجری بداریم؛ زیرا که هر چه گفته می‌شود تکیه‌گاه خارجه است باید ببینیم که در اینجا هست یا نه ما باید امروزه ملاحظه کنیم که این قانون خوب است یا نه می‌بینم حکامی که ملاکند چقدر ضرر برای رعیت دارد؟ اولا گندم را انبار می‌کنند و رعیت همیشه محتاج هستند و دیگر اینکه رعیت از ترس آنها نمی‌توانند اظهار تظلم کنند. باید ملاحظه حال عموم را کرد کار به شخص نداریم. دکتر ولی الله خان: هر قانونی که وضع شده به واسطه یک حادثه جعل شده، همین قانون که امروز صحبت شد اگر بنا باشد که کلیه ملاکین دست از حکومت بکشند این غلط است، باید یک ترتیب صحیحی داشته باشد. وقتی که ما صفحات کتب را ملاحظه کنیم می‌بینیم که هر قانونی به مقتضای وقت در یک جایی گذاشته شده. حاجی معین‌التجار: این قانون را به طور عموم بنده عقیده ندارم؛ زیرا در بعضی موارد موقع اجرا ندارد. آقا میرزا ابوالحسن خان: این قانون برای فرمانفرمایی ولایات و ایالات خیلی لازم است به جهت اینکه بنده این مفسده را در زمان حکومت صاحب دیوان در فارس مشاهده کردم؛ چون ملاک بود از بابت نان خیلی ضررها به مردم وارد آمد. به عقیده من در حق آنها صحیح است. احسن الدوله: ملک داشتن و نداشتن مناط در ظلم کردن و نکردن نیست، چنانچه در چهارسال قبل نظام‌السلطنه آمد به آذربایجان هیچ ملک نداشت آتشی افروخت که هنوز هم شراره‌اش در آذربایجان باقی است؛ این تقصیر خودمان است، اگر اتحاد باشد حاکم کاری نمی‌تواند بکند اگر اهل آذربایجان در آن‌وقت مثل حالا متحد بودند او نمی‌توانست یک تخم مرغ از تمام آذربایجان فایده ببرد؛ یعنی تعدی نماید. پس باید قانون نوشت و همگی متحد باشیم که کسی نتواند ظلم بکند. آقا سیدحسن تقی‌زاده: یک قانونی که در تمام صور نفع داشته باشد و در هیچ موضوعی ضرری متصور نشود میان دو میلیون مواد قانونی نادر است. در عالم لابد یک فرد ضرر خواهد داشت قانون باید نوعیت و اغلبیت داشته باشد پس نمی‌شود به یکی دو مثال گفت این قانون خوب نیست این قانون خوب است. می‌گوییم در آن موارد به‌تدریج و مقتضای وقت اجرا بشود یا مواردی را که باید مستثنا کرد، استثنا می‌کنیم.