بحران تجارتخانه جهانیان پس از جنگ اول
مظفر شاهدی- بنگاه تجارتی ـ صرافی جهانیان در زمره معتبرترین موسسات مالی ـ اعتباری ایران دوران متاخر قاجار به شمار می‏رفت.
این موسسه در سال ۱۲۷۳ ش/ ۱۸۹۴م توسط خسروشاه جهان و برادرانش پرویز، گودرز، رستم و بهرام که از ملاکان زرتشتی یزد بودند، تشکیل شد و عمده فعالیت آن در امور تجاری و نیز صرافی متمرکز بود و به تدریج شعبی در شهرهای یزد، تهران، اصفهان، شیراز، کرمان، بندرعباس و رفسنجان و نیز بمبئی و لندن دایر کرد. پس از چندی تنها نمایندگی جهانیان در آمریکا در شهر نیویورک افتتاح شد.
برادران جهانیان در امور صرافی و نقل و انتقالات پولی ـ اعتباری رقیب جدی بانک‌های استقراضی و شاهنشاهی محسوب می‏شدند و هنگام انقلاب مشروطیت و طرح تاسیس بانک ملی از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی دوره اول، تلاش وافری برای موفقیت این طرح به کار بردند. طرفداری آنها از جریان مشروطه‏خواهی مشکلات عدیده‏ای را از سوی مخالفان داخلی مشروطیت برای آنها به وجود آورد. در این میان بانک‌های استقراضی و شاهنشاهی نیز با در پیش گرفتن سیاست‌های کنترل شده مالی سبب‌ساز دردسرهای مضاعفی برای تجارتخانه فوق شدند. برادران جهانیان از سال ها قبل روابط مالی ـ اعتباری قابل توجهی با بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی داشتند و در اثر دست و دلبازی‌های ویژه‌‏ای که بالاخص بانک استقراضی در اعطای وام‌های ریز و کلان از خود نشان می‏داد تجارتخانه جهانیان مبالغ هنگفتی از آن بانک وام اخذ کرده و هربار که در بازپرداخت اقساط وام‌های خود با مشکلاتی هم مواجه می‏شد، بانک استقراضی براساس سیاست‌های مالی که داشت نه‌تنها این تجارتخانه را در تنگنا قرار نمی‏داد، بلکه اعتبارات بیشتری هم به آن اعطا می‌کرد. این روند تا سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ قمری کماکان تداوم یافت و برادران جهانیان بدون توجه به مشکلات عدیده‌‏ای که احتمال می‏رفت در آینده‏ای نه چندان دور از سوی بانک‌های خارجی برای آنها ایجاد شود، هرچه بیشتر به این بانک‌ها وابستگی مالی ـ اعتباری پیدا کردند. اما این وضعیت چندان پایدار نماند و طی سال‌های پایانی دهه ۱۲۸۰ ه. ش تجارتخانه جهانیان نظیر تجارتخانه و صرافی ارباب جمشید دچار بحران فزاینده مالی شد و تقریبا به سرعت روند اضمحلال و ورشکستگی را طی کرد.
در واقع بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی به رغم سیاست‌های مالی سال‌های قبل به یکباره نه تنها اعتبارات مالی خود را از تجارتخانه جهانیان دریغ کردند، بلکه بازپرداخت فوری مطالبات عقب‌‏افتاده خود را نیز خواستار شدند. به این ترتیب سیاست‌های کنترل شده مالی بانک‌های خارجی همراه با مشکلات عدیده سیاسی ـ اقتصادی داخلی که طی سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ قمری برای تجارتخانه جهانیان ایجاد شده و از جمله موجبات قتل مشکوک دو تن از مدیران برجسته این تجارتخانه را فراهم آورده بود، دست به دست هم داده اولیای این تجارتخانه را از هستی ساقط کرد. به این ترتیب تجارتخانه و صرافی جهانیان که گفته می‏شد فعالیت تجاری ـ بانکی آن از موسسه اقتصادی ارباب جمشید نیز چشمگیرتر بود در سال ۱۲۹۱ ه­­. ش اعلام ورشکستگی کرده و فعالیت آن متوقف شد و موسس آن خسرو شاه ‏جهان نیز به دلایل سیاسی به اروپا تبعید شد.

روابط بانک استقراضی
با تجارتخانه تومانیانس
از معدود تجارتخانه‌ها و صرافی‌های ایرانی که در دوران فعالیت از رقابت و دشمنی آشکار بانک استقراضی مصون ماند، تجارتخانه تومانیانس بود. تجارتخانه تومانیانس به همت فردی به نام هاراتون تومانیانس ارمنی در شهر تبریز پایه‌‏گذاری شد و به تدریج در امور تجاری ـ صرافی و نیز ملکداری پیشرفت قابل توجهی کرد. تجارتخانه تومانیانس روابط تجاری بسیار گسترده‌ای با روسیه برقرار کرد و از این رهگذر ثروت و مکنت سرشاری به دست آورد. پس از درگذشت هاراتون تومانیانس، چهار فرزند وی که مهم‌ترین آنها الکساندر تومانیانس نام داشت راه پدر را ادامه داده بیش از پیش حوزه فعالیت اقتصادی خود را گسترش دادند.
درباره میزان سرمایه نقدی و غیرنقدی تومانیانس‏ها اطلاع دقیقی وجود ندارد، اما گفته شده است سرمایه‏ای که فقط در امور تجاری وارد بازار کرده بودند به 000/000/3 تومان بالغ می‏شد که در آن زمان رقم قابل ملاحظه‏ای به ‏شمار می‏رفت. تجارتخانه تومانیانس در شهرهای تهران، تبریز، رضائیه، رشت، پهلوی (انزلی)، قزوین، مشهد، سبزوار و گرگان و نیز شهرهای خارجی بادکوبه، حاجی طرخان، مسکو، وینه، برلن، لندن، قسطنطنیه (استانبول) شعبه و نمایندگی داشت. تجارتخانه تومانیانس تا سال‌های نخست جنگ جهانی اول از بزرگ‌ترین موسسات تجاری ـ بانکی کشور محسوب می‏شد و در امور کشاورزی و زمینداری نیز فعال بود. اما به دنبال گسترش بحران‌های عدیده داخلی و حضور نیروهای بیگانه در کشور و نقصان کلی‏ای که در فعالیت‌های تجاری ـ اقتصادی ایجاد شده بود، مشکلاتی جدی‏ فراروی مدیران تجارتخانه تومانیانس قرار گرفت. بروز انقلاب شوروی و تحولات سیاسی ـ اقتصادی بعدی این کشور بیش از پیش تجارتخانه تومانیانس را با بحران مالی روبه‌رو ساخت. به ویژه اینکه این تجارتخانه مبالغ هنگفتی در شهرهای مختلف روسیه به صورت نقدی و غیرنقدی سرمایه‌‏گذاری کرده بود و دولت جدید شوروی تمام این سرمایه‏ها را ضبط و مصادره نمود و همزمان با آن مبالغ قابل توجهی از سرمایه‌‏های نقدی این تجارتخانه که به صورت وام در اختیار مردم قرار گرفته بود در موعد مقرر بازپرداخت نشد. برادران تومانیانس در سال‌های 1302 تا 1305 شمسی دچار ورشکستگی شدند و دامنه فعالیت آنها متوقف شد. طی نامه‌‏ای دادخواهانه خطاب به رضاشاه (که تاریخ آن مشخص نیست ولی باید طی سال‌های نخست سلطنت او نوشته شده باشد) روند فعالیت و سپس بحران‌های عدیده مالی ـ اقتصادی‌‏ای را که از هنگام جنگ جهانی اول برای تجارتخانه تومانیانس رخ داده بود برای وی توضیح داده، تقاضای کمک کردند. در عریضه آنان چنین آمده بود:
خاکپای مبارک اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه ایران ارواحنا فداه.
تقدیم‏کنندگان این عریضه به خاکپای مبارک باقی‏ماندگان موسسین تجارتخانه ایرانی برادران تومانیانس می‏باشند. وطن‏پرستی و دولت‏خواهی اعضای تجارتخانه بر خاطر ملوکانه پوشیده نیست. قبل از جنگ بین‏المللی تجارتخانه برادران تومانیانس، اول تجارتخانه صادرکننده بوده است که امتعه ایران را در بازارهای خارج ترویج می‏کرده است و در مدت هشتاد سال بیش از دو ثلث محصول شمال ایران توسط این تجارتخانه صادر می‏شده است. در اثر خساراتی که از جنگ بین‏المللی متوجه تجارتخانه گردیده و ضبط بالغ بر چهل و پنج میلیون ریال اموال آن در خاک روسیه امور داخلی موسسه به کلی از هم گسیخته شده، اخیرا محاسبه تجارتخانه با دولت روس و بدهی موسسه به دولت شش میلیون ریال تشخیص گردید و علاوه بر بدهی مزبور عده زیادی طلبکارند و در مقابل مجموع بدهی جز چند پارچه ملک کم قیمت محلی نیست، مگر مطالبات تجارتخانه از دیگران که از جمله قریب نه میلیون ریال طلب این تجارتخانه از دولت شوروی است بابت پنبه که رسما دولت شوروی خریداری نموده است (خارج از آنچه ضبط کرده است). عاجزانه از خاکپای مبارک ملوکانه استدعا داریم امر بر رسیدگی این موضوع فرمایند. در صورتی که حقانیت چاکران به آستان مبارک ثابت شد نگذارند حقوق این موسسه تضییع شده و از این راه حقوق عده زیادی از هموطنان طلبکار تجارتخانه نیز از بین برود. چه آنکه اگر دولت شوروی قیمت پنبه خریداری خود را نپردازد، تجارتخانه قادر به پرداخت دیون خود نخواهد بود. حال اگر دولت مزبور به موجب اصول خود مال ما را ضبط کرده است آن قسمت در جای خود، ولی اینکه وجه مال خریداری شده را که امروز اصلا و فرعا در حدود بیست میلیون ریال است، نپردازد این مطلب قابل قبول نیست. برای اینکه به غیر از پدر تاجدار و دولت شاهنشاهی تکیه‏گاه دیگری نداریم و نمی‏توانیم هم داشته باشیم و با تقدیم این عریضه به آستان مبارک در انتظار امر ملوکانه می‏باشیم. از طرف تجارتخانه برادران تومانیانس چاکران آستان مبارک؛ وارطان تومانیانس ـ گریگور تومانیانس ـ لیون تومانیانس.گو اینکه بانک استقراضی در طول دوران فعالیتش در ایران سیاست رقابت‏آمیز چندانی با تومانیانس‏ها در پیش نگرفت و عمده رقابت این موسسه اعتباری ـ اقتصادی با بانک شاهنشاهی بود. اما از آنجا که از دلایل عمده ورشکستگی و توقف فعالیت آن، وقوع انقلاب اکتبر 1917 شوروی بود ذکر آن را لازم شمردیم. آنچه آمد مختصری بود از فعالیت برخی تجار و صرافان بزرگ ایرانی در طول دوران متاخر سلطنت قاجارها که نهایتا بر اثر اعمال فشارهای عدیده اقتصادی ـ مالی بانک استقراضی و نیز بانک شاهنشاهی از عرصه فعالیت‌های اقتصادی کنار گذاشته شده و ورشکسته شدند.