گزارش سیاح ژاپنی از اقتصاد ایران در قرن نوزدهم
گروه تاریخ اقتصاد- در ایران کشت و تولید تریاک رو به رشد و توسعه است؛ و تریاک ایران به بازار چین راه یافته و در رقابت با تریاک محصول هندوستان است. تولید و تجارت تریاک کار پرسودی است و حکومت‌ها در سیاست‌گذاری خود این موضوع را پیش چشم دارند. سود تریاک برای خشخاش‌کاران هفت برابر زراعت گندم است. قحطی بزرگ سال ۱۲۸۸ه‍.ق. (۱۸۷۱-۱۸۷۲م.) در ایران از اینجا پیش‌ آمد که بسیاری از زمین‌داران و زارعان به جای گندم خشخاش کاشتند*.
یه‌ناگا تویوکیچی (۱۸۶۲-۱۹۳۶) از نخستین دانشجویان ژاپنی بود که تحصیلات عالی را در دانشگاه‌های خارج گذراند، پس از بازآمدن به ژاپن به تدریس در دانشگاه‌ها پرداخت و سپس در بنگاه دارویی تایوان (که پس از جنگ روس و ژاپن و از سال ۱۸۹۵ زیر حکومت ژاپن درآمده بود) مامور بررسی وضع تریاک شد و در این شغل بود که در سال ۱۸۹۹ برای بررسی و شناسایی راه‌های قاچاق تریاک به تایوان و به‌طور کلی تدبیر سیاست تازه‌ای برای وارد کردن و تامین کم‌هزینه‌تر تریاک مورد نیاز تایوان، به غرب آسیا، ایران و ترکیه آسیایی یا آناطولی سفر کرد، و در مسیر بازگشتش به ژاپن وضع تولید و صدور تریاک در عربستان و هندوستان و برمه را نیز بررسی کرد. یه‌ناگا روز ۲۴ ژوئیه از راه دریا به بندر بوشهر، از مسیر شیراز و اصفهان و قم در تاریخ ۱۰ سپتامبر به تهران رسید. او پس از سفری ده ماهه، در ماه مارس سال ۱۹۰۰ به تایپه بازگشت و نتیجه تحقیق خود را در گزارشی به فرمانروای کل لشکری ژاپن در تایوان تسلیم کرد. یه‌ناگا گزارش‌های سفر خود را در نامه‌هایش برای کوکُو‌مین شیمبوُن (روزنامه ملت) در توکیو نیز می‌فرستاد که به عنوان سفرنامه او چاپ شده است. نامه‌های دوم تا پنجم مربوط به ایران است. او در این کتاب نمایی کلی از تاریخ، اقتصاد، سیاست، فرهنگ و زندگی اجتماعی معاصر ایران براساس مشاهدات شخصی، مستقیم و صادقانه خود به دست داده است.
یه‌ناگا در سفرنامه‌اش روز ۱۹ ژوئیه، میان سفر دریایی به بوشهر بادهای موسمی و هوای توفانی دریا، آزار پشه‌ها، و منظره کراچی و گواتر و مسقط را که از آنجا گذشت، وصف کرده است. در بخش دوم سفرنامه‌ (روز ۱۳ اوت، در راه شیراز) از وضع جغرافیایی و اقلیمی فارس و آب و هوای آن و حال و رفتار ماموران ایرانی سخن گفته است. در بخش سوم (روز ۳۱ اوت، در اصفهان) از سفر خود از شیراز به اصفهان و وضع محقر منزلگاه‌های میان راه نوشته، و گفته است که ایرانی‌ها مردمی‌اند که می‌توانند، نهایت دشواری و تنگدستی را بر خود هموار کنند. در بخش چهارم سفرنامه‌اش (تا روز ۱۷ سپتامبر، در تهران) نوشته است که در اصفهان بیش از ۱۰ روز ماند و وضع تولید و صدور تریاک را بررسی کرد. او هم مانند یوشیدا، فُوروُکاوا، و فُوکوُشیما، ژاپنی‌های به ایران آمده و سفرنامه‌نویسان پیش از خود، مقام‌ها و ماموران حکومت ایران را افرادی فاسد یافت و بارها از رفتار آنان به خشم آمد. اقامت یه‌ناگا در تهران یک هفته بود. او روز ۱۲ سپتامبر وزیر امور خارجه را ملاقات کرد، روز ۱۳ مظفرالدین‌شاه او را به حضور پذیرفت، روز ۱۴ با امین‌السلطان صدراعظم دیدار کرد، و روز ۱۶ سپتامبر هم برای خداحافظی نزد شاه بار یافت و فردای آن از تهران به مقصد رشت، از طریق قزوین و منجیل و رستم‌آباد، روانه شد و روز ۲۱سپتامبر با کشتی بخاری روسی بندرانزلی در ایران را به مقصد باکو ترک کرد. پس از یه‌ناگا، کُوبوتا شیروئه از سوی حکومت تایوان برای بررسی وضع کشت و تولید و صدور تریاک به ایران و دیگر کشورهای تولیدکننده فرستاده شد، که برگردانده گزارش او هم پیوست ترجمه سفرنامه یه‌ناگا آمده است. کُوبوتا شرحی روشن‌تر و فهرستی دقیق‌تر از تاجران عمده تریاک در ایران به دست می‌دهد.
*بر گرفته از کتاب «سفرنامه یه‌ناگا تویوکیچی در ایران و آناطولی» (ژاپن و تجارت تریاک در پایان قرن نوزده) به‌ پیوست «گزارش رسمی یه‌ناگا درباره تریاک ایران و گزارش سفر و ماموریت کُوبوتا شیروئه در ایران».