گروه تاریخ و اقتصاد: بخش سوم (پایانی) گفت‌وگوی نمایندگان مجلس شورای ملی در روز پنج‌شنبه، ۲۰ فروردین ۱۲۸۷ شمسی را می‌خوانید. در این جلسه چند عریضه مختلف خوانده می‌شود که در اینجا سوال و جواب درباره بانک ملی و تاسیس مکاتیب به طرز جدید آورده می‌شود: رئیس: خدمت حجج‌الاسلام ادام‌الله اظلالهم عرضه می‌دارد هیچ شکى نیست در اینکه استقلال ملت و دولت اسلام در این جزء از زمان ممکن نشود مگر بدو امر، اول ازدیاد قوه دفاعیه که حاصل نخواهد شد، مگر به تشکیل نظام و آلات حرب و ادوات آن به طرز جدید، دوم استغنای عموم ملت در نوع فواید و مصالح لازمه خود از ملبوسات و امتعه و اجناس خارجه و غیره که البته حاصل نخواهد شد، مگر به اینکه خود افراد ملت در داخله مملکت قیام به احداث این امور به قدر حاجت نوع نمایند و پر‌واضح است که وجود امر اول به حسب اختلال حالیه مملکت هرگز نخواهد شد، مگر به اینکه وجوه نقدیه از نوع مردم به رضا و رغبت آنها در محلى جمع شود که مصرف آن تحصیل فواید مذکوره باشد تا در نفع و ضرر کل على حسب سهمه شریک شوند و اسم آن عمل به حسب لسان جارى در این زمان بانک ملى است که در حقیقت مانند عمل صرافى است و تخلص از ربای به حیل مجوزه شرعیه چنانچه حاجت به قرض و استقراض شود، مطابق آنچه در وسایل عملیه مسطور است براى آنها میسور است و اما وجود امر دوم منوط است به علوم و صنایعى که خود افراد ملت تحصیل کنند و پس از آن به مباشرت خود بدون حاجت به اجانب آلات دفاعیه و سایر ضروریات لازمه را به حسب اقتضاى زمان ایجاد کنند و این مطلب بدون احداث مکاتب که مشتمل بر تعلیم این امور باشد صورت نگیرد و پس از این مقدمات غرض از مزاحمت وجودات مقدسه حجج اسلامیه آن است که تشکیل بانک ملى به معنى مذکور و تاسیس مکاتب براى تعلیم این امور به نحوى که به هیچ وجه به عقاید و اعمال متعلمین ضرر نرساند چه صورت دارد.معلوم است اطاعت تمام اوامر و احکام حضرات حجج اسلام بر تمام افراد ملت لازم است و حالا این احکام دو فقره است، یکى مساله انتخاب وکلا ایلات و یکى مساله نظام ملى است. خوب است رجوع به کمیسیون انتخابات و به کمیسیون جنگ شده و لازمه دقت را در این دو مساله نموده و نظریات خود را نوشته به مجلس بدهند تا مطرح و اقدام شود. ایضا لایحه از حوزه طلاب محترم نجف اشرف حاوى بر ترغیب و تحریص و تشویق به تاسیس بانک ملى و ترتیب نظام ملى به طرز جدید و تاسیس مدارس و مکاتیب علمیه و ترویج و تکثیر امتعه وطنیه قرائت شد.

شیخ محمدعلى: در خصوص وکلاى ایلات مذاکره شده بود، زودتر وکلاى آنها خواسته شوند و آنچه هم که راجع به نظام ملى است آن هم هر چه زودتر باید اقدام نمایند. اشخاصی که وطن‌خواه و ملت دوست هستند از براى جانفشانى حاضرند که با کمال مباهات قبول این خدمت را بکنند پس خوب است که یک کمیسیونى براى نوشتن این نظامنامه تشکیل شود که زودتر نظام جدید و سرباز داوطلب گرفته شود.

آقا میرزا فضلعلى آقا: در مساله نظام ملى که امروزه خیلى لازم است و باید اقدام شود والحق والانصاف اعضای کمیسیون جنگ هم در این باب خیلى زحمت کشیده و کمال تشکر را از آنها داریم.

آقاى حاج امام جمعه: بنده حال خودمان و این ملت را مقایسه می‌کردم از فقیر و غنى با دو سال سابق خداوند انشاءالله این حسیات ماها را زیاد نماید و بدیهى است که استقلال براى هر قومى بهترین نعمت است و استقلال هم نمی‌شود، مگر به زور یک اندازه قوه و قدرت بهتر است از هزار التماس و التجا و در این باب مکرر مذاکره شده و سایر آقایان هم در این باب مذاکره نموده‌اند و باید این مساله از مجراى قانون جارى شود که موجب اختلال نظم نگردد، پس بر وزارت جنگ لازم است که هر چه زودتر یک نظامنامه براى قشون ملى نوشته به مجلس بدهد که تنقیح و تصویب شده به اجرا گذاشته شود و به عقیده بنده این مساله بر همه کس مبرهن می‌باشد که طلب استقلال دین و مملکت خود را نموده و حفظ آن را بر خود واجب بدانند.

آقا سید حسین: این چند فقره که آقایان حجج اسلام نوشته‌اند واجب و لازم است بر ملت پیروى آنها یکى خواستن وکیل ایلات است که مذاکره شده و دیگرى بانک ملى است که مدتى است در باب تشکیل آن مذاکرات شده و فایده تا حال مترتب نگشته و دیگرى هم نظام جدید است که مقدمه جهاد می‌باشد که آن بر همه ملت واجب است و باید زودتر اقدام کرد تا نظام گرفته شود.

آقا سید حسن تقى‌زاده: بنده تکرار نمی‌کنم آنچه را که آقایان حجج اسلام نوشته‌اند تماما یک معنى دارد و مکرر این مساله در اینجا صحبت شد، اما به بعضى از مشکلات دچار گردید و از هیجان ملى باید نتیجه گرفته شود تمام این سوالات از عموم ملت ایران به حجج اسلام عتبات شده و از آنجا برگشته است و عمده عمل کردن است باید هر چه زودتر در باب نظام ملى اقدام کرد و ارجاع به کمیسیون جنگ نمود یا یک کمیته خارج از مجلس از صاحب‌منصبان عالم تشکیل گردد که نظامنامه در این باب نوشته و زودتر اقدام شود که ملت مأیوس نشوند و همچنین در خصوص بانک ملى که مکرر مذاکره شده و تمام وکلا تصویب نموده‌اند. خوب است این تصویب هم به فعلیت بیاید و بدیهى است اجراى هر کارى هم با دولت است و باید اقدامات نمایند.