محمد ساطعی
مشاور صنعت حمل‌ونقل و مدیرعامل ایرسوتر

هزینه ترانسپورت مواد معدنی در حوزه معدنکاری رقم قابل ملاحظه‌ای از قیمت تمام شده را تشکیل می‌دهد‌، انتقال مواد معدنی و هزینه‌ای که به این منظور پرداخت می‌شود‌، اثر بسیاری روی قیمت تمام شده محصول دارد که سیستم حمل‌ونقل ریلی در مقایسه با انواع سیستم‌های حمل‌ونقل‌، هم از نظر مصرف و هم بالا بودن راندمان ایمنی و حفظ محیط‌زیست و همچنین از نظر حمل انبوه با قیمت مناسب‌، دارای توجیه فنی و اقتصادی است.

تقسیم بندی سیستم‌های حمل‌ونقل:

سیستم‌های حمل‌ونقل در چهار دسته حمل‌ونقل جاده‌ای‌، ریلی‌، دریایی و هوایی تقسیم بندی می‌شوند.

نکته 1- سیستم حمل‌ونقل ریلی هم از نظر مصرف انرژی و هم ایمنی و حفظ محیط‌زیست در اولویت استفاده قرار دارد.

نکته 2- برای هر کیلومتر خط راه‌آهن به‌طور میانگین 2 میلیون دلار سرمایه‌گذاری لازم است.

نکته 3- یکی از علل مصرف بالای حامل‌های انرژی در ایران‌، پایین بودن بهای آنها است.

توجیه اقتصادی استفاده از حمل‌ونقل ریلی‌:

در فواصل طولانی مخصوصا اگر فاصله بیش از 800 کیلومتر باشد، انجام پروژه‌های حمل حجیم فقط به روش ریلی اقتصادی است و در مسیرهای کوتاه‌تر از 500 کیلومتر به‌دلیل افزایش 20 درصدی حق دسترسی از سوی راه‌آهن‌، حمل ریلی در مسیر اقتصادی نیست.

نکته 1- استفاده از حمل‌ونقل جاده‌ای برای مسافت‌های کمتر از 500 کیلومتر باصرفه است که متاسفانه به‌دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب این میزان تا هزار کیلومتر افزایش یافته است، همچنین روش حمل‌ونقل دریایی برای مسافت‌های 1000 تا 2000 کیلومتری توجیه اقتصادی داردو در روش دریایی، مسافت‌های بیش از 10 هزار کیلومتر توجیه اقتصادی خواهد داشت.

نکته2- در سال 93 برای رقابت با جاده، حاشیه سود نرخ حمل ریلی کاهش یافته است.

وضعیت حمل‌ونقل مواد معدنی ایران از طریق سیستم ریلی:

1- حدود 20 درصد معادن کشور که نزدیک به 90 درصد از محصولات معدنی را تولید می‌کنند به راه‌آهن متصل هستند.

2-در حال حاضر 75 درصد ظرفیت ریلی به حمل سنگ‌آهن اختصاص یافته است.

3- در حوزه معادن و صنایع معدنی، هزینه حمل‌ونقل حجم قابل ملاحظه‌ای از قیمت تمام شده را تشکیل می‌دهد.

4- بزرگ‌ترین گلوگاه حمل ریلی برای صادرات به‌خصوص از معادن خصوصی را می‌توان در انتهای خط تخلیه دانست‌، به جرات می‌توان گفت در کشور تنها یک ایستگاه تخلیه واگن در منطقه ویژه خلیج‌فارس وجود دارد که مانور تخلیه آن حداکثر 350 واگن در روز است که 70 درصد آن جهت تخلیه برای فولاد هرمزگان و فولاد کار جنوب است.

5- ‌‌‌بدنه اصلی حمل‌ونقل ریلی را 3 بخش مالکان واگن، مالکان لکوموتیو و مالکان شبکه زیربنایی تشکیل می‌دهند.

حمل‌ونقل مواد معدنی در کشورهای مختلف از طریق سیستم ریلی:

　

مشکلات و چالش‌های موجود در بخش ریلی حمل‌ونقل:

۱- اصلی‌ترین مشکل مربوط به حمل‌ونقل مواد معدنی در کشور‌، مربوط به امکانات بارگیری و تخلیه و کمبود ایستگاه‌هایی با قابلیت انجام عملیات وسیع است.

۲- عمدتا تجهیزات موجود از ظرفیت کافی به‌منظور تخلیه و بارگیری برخوردار نیستند یا به‌دلیل خرابی‌های طولانی، عملکرد مناسبی ندارند.

۳- ظرفیت مسیرها محدود است به‌دلیل استفاده همزمان از قطارهای باری و مسافری، ظرفیت حمل بار محدود شده است.

۴- در شرایط فعلی‌، عمدتا تجهیزات موجود از ظرفیت کافی به‌منظور تخلیه و بارگیری برخوردار نیستند یا به‌دلیل خرابی‌های طولانی، عملکرد مناسبی ندارند.

۵- یکی از مشکلاتی که در به‌کارگیری حمل‌ونقل جاده‌ای به جای ریلی وجود دارد، نبود خطوط فرعی راه‌آهن در نزدیکی معادن و چشمه‌های بار است.

نکته: براساس گزارش‌های آماری در سال ۹۲ از ۲۲۵۶۲ واگن موجود ۹۶۳۰ واگن لبه بلند وجود دارد که صرفا به‌منظور حمل مواد معدنی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. یعنی ۴۳ درصد کل واگن‌های موجود، همچنین با استفاده از واگن‌های لبه کوتاه که تعداد آن ۳۵۳۲ بوده نیز حمل مواد معدنی صورت گرفته است. باید توجه کرد تعداد ناوگان عمدتا براساس ظرفیت مسیر، ظرفیت ایستگاه، ظرفیت تخلیه و بارگیری مشخص می‌شود، می‌توان ناوگان را افزایش داد اما این‌کار مشکلی را حل نمی‌کند چون گلوگاه اصلی در بخش حمل مواد معدنی است.

پیشنهادها و راهکارها‌:

۱- با توجه به اینکه ظرفیت مسیرها نیز محدود است به همین دلیل استفاده همزمان از قطارهای طویل و ایجاد تسهیلات به منظور استفاده از لکوموتیوهای خصوصی، احداث مسیر ریلی اختصاصی حمل بار و همچنین خصوصی کردن بهره‌برداری از مسیرهای ریلی، عملکرد حمل ریلی را در این حوزه توسعه داد.

۲-در راستای افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی بار، کارگروهی از دولت‌، شرکت راه‌آهن و مالکان واگن‌های لبه بلند ویژه حمل محصولات معدنی تشکیل شده که در این کارگروه ضمن بررسی راه‌های بهبود سیستم حمل ریلی، مقرر شده تا اتصال شبکه ریلی به چشمه‌های باری معادن که به آن خطوط فرعی گفته می‌شود بهبود یابد و سبب افزایش تعداد سیستم‌های تخلیه باری در کشور و توسعه ناوگان شود.