خاورمیانه واقعی

توماس فریدمن ستون‌نویس نیویورک‌تایمز زمانی که تلاش می‌کنید درک درستی از خاورمیانه داشته باشد، باید یک نکته را آویزه گوش خود کنید: چیزی‌هایی که سیاستمداران در محافل خصوصی به شما می‌‌گویند معمولا چیزهای بی‌ربطی هستند، آنچه اهمیت دارد و رفتار آنها را شرح می‌دهد، چیزی است که در محافل عمومی و به مردم خود و به زبان بومی می‌گویند. پرزیدنت اوباما در راستای کمک‌های بیشتر به عراقی‌ها، مشاوران نظامی بیشتری را به این کشور گسیل داشت تا نظامیان عراقی را برای مبارزه با گروه داعش یاری کنند. این الان مهم است که با دقت گوش بدهی که بازیگران کلیدی منطقه به زبان خود در محافل عمومی به همدیگر چه می‌گویند و هدف غایی‌شان چیست؟

ایران و آمریکا پس از ۳۵ سال جنگ سرد بر سر برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز تهران قرار است توافق کنند. این به توضیح مساله‌ای که ممکن است فراموش کرده باشید کمک می‌کند: شبه نظامیان افراطی در ۳ نوامبر به روستایی شیعه در «الدلوه» در عربستان حمله کردند و ۵ سعودی شیعه را کشتند.

خُب، رجب طیب اردوغان ظاهرا مرد مدرنی است. خیر. صبر کنید. آن نامی که اردوغان اصرار دارد بر پل جدیدی روی بسفر بنهد چیست؟ پاسخ: پل سلطان سلیم اول. او سلطانی بود که در سال ۱۵۱۴ امپراتوری صفوی ایران را شکست داد. اقلیت علوی ترک که اجدادشان شاهد خشم و خشونت سلیم بودند علیه نامگذاری این پل به نام سلیم تظاهرات کردند. آنها می‌دانند که این نام از کلاه بیرون نیامده است. به نوشته بریتانیکا، سلیم یکم، سلطانی بود که امپراتوری عثمانی را تا سوریه، عربستان و مصر گسترش داد و «عثمانی را به رهبری دنیای اسلام رساند». او سپس به شرق رو کرد و صفوی‌ها را هدف قرار داد چرا که به نوشته بریتانیکا «تهدیدی سیاسی و ایدئولوژیک» برای هژمونی سلطان بودند. سلیم اولین رهبری بود که هم ادعای سلطانی عثمانی را داشت و هم ادعای خلافت تمام مسلمانان.

جو بایدن بی‌راه نمی‌گفت وقتی ترکیه را متهم کرد که ورود مبارزان داعش به سوریه را تسهیل می‌کند. درست به همان شکلی که اندک «شهرک‌های یهودی» در هر جایی از اسرائیل وجود دارد، اندک رویای خلیفه‌گری هم در بسیاری از بخش‌های جهان عرب وجود دارد. برخی تحلیلگران ترکیه تردید دارند که اردوغان رویای ساخت دموکراسی متکثر را در عراق و سوریه داشته باشد بلکه به‌دنبال یک خلیفه‌گری مدرن برای اهل سنت است که نه از سوی داعش بلکه از سوی خودش رهبری شود. تا آن زمان، او بیشتر ترجیح می‌دهد داعش در مرزهایش باشد تا کردستان.

شادی حمید، همکار مرکز بروکینگز، در مقاله‌ای در آتلانتیک با عنوان «ریشه‌های جذبه داعش» می‌نویسد: «داعش از ایده‌هایی استفاده می‌کند که در میان اکثریت جهان اسلام طنین گسترده‌ای دارد. ممکن است ترکیه با تفسیر داعش از خلافت موافق نباشد اما مفهوم یک خلافت - هویتی سیاسی تاریخی که از سوی قانون و سنت اسلامی اداره می‌شود- مفهومی بسیار قدرتمند است.

جوزف براد، محقق مسائل خاورمیانه هم خاطرنشان کرده که بسیاری از اعراب سنی در مصر، شام و شبه جزیره عربستان در قرن ۱۹ «کاملا با خلافتی [تحت تسلط ترک‌ها] که تجربه کرده بودند مخالف بودند؛ خلافتی که آنها آن را به‌عنوان نوعی نیروی اشغالگر می‌نگرند.» در قرن ۲۰ بود که گروه‌های اسلامگرای اهل سنت- به ویژه اخوان‌المسلمین- این ایده را احیا کردند و خلافت را به مثابه پاسخی به ضعف‌های منطقه‌ای‌شان به صورت آرمانی مطرح کردند و «آن را به گفتمان مذهبی اصلی وارد کردند».

به‌طور خلاصه، رویاها و کابوس‌های بسیار متضادی در میان متحدان خاورمیانه‌ای‌مان در مبارزه با داعش در حال ایفای نقش است. اگر شما از نزدیک به آن رویاها گوش دهید، رویای ما - «دموکراسی متکثر»- در صدر این فهرست قرار ندارد. ما باید از اردن، کردستان، لبنان، ابوظبی، دبی و عمان در برابر داعش حمایت کنیم به این امید که الگو و نمونه آنها هم روزی در منطقه گسترده شود. اما تردید دارم که متحدان از هم گسسته‌مان- با تمام رویاهای متفاوت‌شان- بتوانند بر تقسیم قدرت در عراق یا سوریه توافق کنند حتی اگر داعش شکست بخورد.

خاورمیانه واقعی