روسیه؛ بازنده بازی قره‌باغ/ چگونه آذربایجان پوتین را در قفقاز خلع سلاح کرد؟

به گزارش اقتصادنیوز، به ادعای ناظران، آذربایجان موفق شده به چیزی دست یابد که تصور می شود در فضای پس از شوروی غیرممکن است: خروج نیروهای حافظ صلح روسی پیش از موعد و ظاهراً بدون خشم مسکو. حتی زمانی که نیروهای حافظ صلح در حال ترک منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی بودند؛ جغرافیایی که در پی جنگ یک روزه با ارمنستان در سال 2023 توسط باکو بازپس گرفته شد، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در حال بازدید از مسکو بود. نه مقامات روسیه و نه رسانه های تبلیغاتی کرملین، باکو را به بیرون راندن روسیه از قفقاز جنوبی متهم نکرده اند. در عوض، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان را به دلیل به رسمیت نشناختن مرزهای آذربایجان در سال 1991 و اعتماد بیش از حد به بروکسل و واشنگتن به چالش کشیدند.با این وجود، لفاظی های گرم باکو و مسکو به این معنا نیست که این دو بازیگر اکنون متحدان نزدیکی هستند. رویکرد آذربایجان و روسیه نشان می دهد که کرملین متوجه شده که مسئله قره باغ حل شده است و نمی خواهد روابطش با آذربایجان را به خطر بیندازد.

روسیه قره باغ را از دست داد؟

به ادعای موسسه مطالعاتی کارنگی، آذربایجان نشان داده که با ترکیب معینی از تلاش نظامی و دیپلماتیک، هم می توان یک درگیری ارضی را بر خلاف مسکو حل کرد و هم ارتش روسیه را بیرون راند. برای مدت طولانی، عقل متعارف حکم می کرد که وقتی روسیه نیروهای حافظ صلح را مستقر کرد، آنها برای مدت طولانی در محل باقی خواهند ماند - مانند مناطق گرجستانی آبخازیا و اوستیای جنوبی، یا منطقه جدایی طلب حامی روسیه در ترانس نیستریا مولداوی. اما قره باغ این سرنوشت را تجربه نکرد. حتی اگر روسیه می‌خواست نیروهای حافظ صلح خود را سال ها در قره باغ مستقر کند، اما در نهایت مجبور شد در کوتاه‌مدت با دستاوردهای بسیار اندک این جغرافیا را ترک کند.این عقب‌نشینی نشان‌دهنده شکست نهایی الگوی روسیه برای حل مسئله قره‌باغ کوهستانی است که پیش‌بینی می‌کرد نیروهای حافظ صلح برای همیشه در آنجا بمانند. زمانی که آذربایجان منطقه را بازپس گرفت، مسکو در ابتدا سعی کرد نقش جدیدی برای حافظان صلح خود بیابد. یکی از گزینه ها این بود که آنها در ارمنستان به عنوان بخشی از ماموریت بلوک امنیتی تحت رهبری مسکو، سازمان پیمان امنیت جمعی، مستقر شوند. اما در شرایطی که بسیاری در ارمنستان مسکو را مسئول پیروزی آذربایجان در قره باغ کوهستانی می‌دانند، پاشینیان علناً از پذیرش نیروهای حافظ صلح روسی خودداری کرد.

روسیه تلاش کرد تا اینگونه القا کند که نیروهای حافظ صلح برای کمک به مین زدایی باید در قره باغ کوهستانی بمانند. اما مشخصاً مین زدایی به 2000 سرباز و 400 وسیله نقلیه نیاز ندارد. بخش عمده تیپ تفنگ موتوری اسکندریه 15 گارد جداگانه روسیه که نیروهای حافظ صلح را تأمین می کرد، در حال حاضر در اوکراین می جنگند و بقیه احتمالاً اکنون به آنها خواهند پیوست.مسکو حتی پس از خروج نیروهای حافظ صلح بدون کسب امتیازی از باکو، از مذاکرات ارمنستان و آذربایجان خارج شد. مسکو و باکو ممکن است هر دو ایروان را به خاطر تلاش هایش جهت ایجاد آرامش با غرب مورد انتقاد قرار دهند، اما هیچ نشانه ای از تشدید دیپلماسی روسیه در قفقاز جنوبی یا همکاری نزدیک مسکو با باکو وجود ندارد. در عوض، ایروان و باکو اخیراً وارد گفت‌وگوی مستقیم شده و ظاهرا پیروزی هایی را هم به دست آورده اند.قرارداد اخیر بین ایروان و باکو جهت واگذاری کنترل چهار روستای مرزی به آذربایجان و نصب اولین نشانگرهای مرزی بین دو کشور بدون مشارکت روسیه صورت گرفت. رویکرد "نه روسیه، نه غرب" در روابط ارمنستان و آذربایجان به نظر می رسد شکستی جدی در راهبرد کرملین در قفقاز باشد.

چرایی انفعال مسکو

اجماع بر سر این که ارمنستان و آذربایجان به دنبال توافق بر سر مرز مشترک بر اساس پروتکل‌های آلما-آتا در سال 1991 (که فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را تنظیم کرد) هستند، دلیلی برای خوش‌بینی است. هرچند آذربایجان همچنان از ارمنستان به دلیل تلاش برای تقویت نیروهای مسلح خود انتقاد می کند و موضوع کریدور زنگزور - مسیر حمل و نقل پیشنهادی از ارمنستان که آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می کند - کماکان نقطه عطف است. به عبارت دیگر، در حالی که ایروان و باکو توانسته‌اند بدون میانجی‌گری خارجی در باب موضوعاتی به توافق برسند، این احتمال وجود دارد که به دلیل چالش ها، روزنه ایجاد شده موقت باشد.در هر صورت، بعید است روسیه بتواند به نقش قبلی خود به عنوان یک واسطه با نفوذ بازگردد.کانال‌های تلگرامی طرفدار جنگ روسیه مرتباً از باکو به دلیل همدردی با کی‌یف انتقاد می‌کند و حتی رسانه‌های طرفدار کرملین در آذربایجان مقالاتی درباره داوطلبان آذربایجانی منتشر کرده‌اند که علیه روسیه در اوکراین می‌جنگند. همچنین خشم زیادی در روسیه به دلیل شایعاتی مبنی بر تامین سلاح اوکراین توسط اوکراین وجود دارد. اما مسکو تلاش زیادی می کند تا از هرگونه اصطکاک در روابط با آذربایجان جلوگیری کند.

یکی از دلایل اصلی که مسکو نتوانست یا تمایلی برای به دست آوردن امتیازی از باکو در ازای خروج نیروهای حافظ صلح نداشت، این بود که حمله تمام عیار به اوکراین و متعاقب آن انزوای بین المللی این کشور، اهرم مسکو را به میزان قابل توجهی تضعیف کرده است.حالا کرملین نمی خواهد روابط با همسایگان خود را به خطر بیندازد.به عنوان مثال، صادرات نفت و گاز روسیه از طریق آذربایجان پس از از دست دادن دسترسی روسیه به بخش عمده ای از بازار اروپا در پی حمله به اوکراین، به طور قابل توجهی افزایش یافت. این بدان معناست که آذربایجان در زمستان می تواند گاز خود را بیشتر صادر کند و نیاز داخلی را با گاز روسیه تامین نماید. به طور مشابه، صادرات نفت روسیه به آذربایجان در سال 2023 چهار برابر شد. در هر دو مورد، حجم کل صادرات زیاد نیست، اما همین گزاره برای مسکو با اهمیت است.آذربایجان همچنین در زمینه حمل و نقل کالا به ایران و بنادر خلیج فارس به شریکی بی بدیل برای روسیه تبدیل شده است. تصادفی نیست که حمل و نقل در امتداد کریدور شمال-جنوب یکی از محورهای اصلی گفتگو بین پوتین و علی اف در نشست 22 آوریل در مسکو بود.این غیرمنطقی خواهد بود که مسکو همه امتیازها را با انتخاب جنگ با باکو به خطر بیندازد. حتی اگر سربازان روسی تا سال 2025 یا حتی 2030 در منطقه می‌ماندند، نمی‌توانستند واقعیت‌ها را تغییر دهند. برعکس، آنها فقط یادآوری می کردند که چگونه مسکو از مذاکرات بین ایروان و باکو کنار گذاشته شده است.