محمود صدری

گزارش تازه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه هسته‌ای ایران، مفادا حاوی نکته جدیدی نیست؛ اما به لحاظ فضای انتشار و آثار مترتب بر آن، در خور تامل جدی است. نکته تکراری گزارش آژانس این است که برنامه هسته‌ای ایران لزوما صلح‌آمیز نیست و احتمال انحراف در آن وجود دارد. این ادعا پیش‌تر و به کرات اقامه شده و جمهوری اسلامی هر بار آن را تکذیب کرده است. بحث بازرسانی که ایران آنان را نمی‌پذیرد نیز موضوعی تکنیکی است که به هر حال برای آن راه‌حلی پیدا خواهد شد؛ اما نکته جدید این گزارش، ادبیات آن است که به نظر می‌رسد از فضای بین‌المللی تاثیر پذیرفته است.

در گزارش‌های قبلی آژانس، نوعا جملات و عباراتی قابل تفسیر و تاویل وجود داشت که ایران و رقبای بین‌المللی آن می‌توانستند آنها را به نفع خود تفسیر کنند. حال آنکه در گزارش جدید، این ویژگی بسیار کمرنگ شده است و نماینده ایران در آژانس آن را موجب بی‌اعتباری این نهاد تابعه سازمان ملل خوانده است. فضای بین‌المللی پیرامون ایران که بر نویسندگان گزارش آژانس تاثیر گذاشته، فضای قطعنامه چهارم شورای امنیت است. در ماه‌های پس از تصویب قطعنامه چهارم، آمریکا و اروپا همه احتیاط‌های حقوقی را در مواجهه با ایران کنار گذاشته‌اند و چندان پروای مستند گویی ندارند. این رفتار حتی بر کشورهایی مانند ژاپن هم اثر گذاشته است. معنای این رفتارها و مفهوم فضای تازه این است که ایران دیگر نمی‌تواند منتظر استدلال حقوقی حریفان جهانی خود بنشیند. صحنه استدلال حقوقی جای خود را به صحنه منازعه سیاسی تمام‌عیار داده و آژانس هم وارد کارزار سیاسی شده است. در چنین فضایی طبعا ایران دیگر نه ابزار حقوقی موثری در اختیار دارد و نه اساسا به آن نیازی دارد؛ زیرا در منازعه‌ای که یک طرف آن سیاسی و طرف دیگرش حقوقی باشد، معمولا حقوق مقهور سیاست می‌شود. تاکید نماینده ایران بر بی‌اعتباری گزارش آژانس، نخستین پاسخ سیاسی به این نهاد است و اگر آژانس به رویه کنونی خود ادامه دهد، بعید نیست که ایران و آژانس به سوی انفصال گام بردارند؛ زیرا فلسفه وجودی این نهاد بین‌المللی نظارت توامان بر حقوق و تکالیف اعضا است و اگر ایران به این نتیجه برسد که آژانس، تکالیف را طلب می‌کند و حقوق را محترم نمی‌شمارد، ممکن است در رابطه‌اش با این نهاد تجدیدنظر کند. مقام‌های ایران در سال‌های اخیر بارها چنین تحلیل و تهدیدی کرده‌اند و پس از گزارش اخیر آژانس احتمالا این انگیزه در آنان تقویت خواهد شد و اگر چنین شود، حقوق بین‌الملل، بازی را به سیاست بین‌الملل خواهد باخت.