چالش‌های صنعت زرشک با شیوه‌های سنتی و دلالی
تولید و فروش زرشک نیازمند ساختارهای نوین
توسعه صادرات زرشك با توليد مكملهاي غذايي
با وجود اینکه کشاورزان خراسان جنوبی طی بیش از ۲۰ سال گذشته با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند، اما زرشک تاکنون به عرصه کشاورزی این منطقه حیات بخشیده و امید را در دل کشاورزان آن زنده نگه داشته است. چرا که زرشک درختچه مقاومی است که از قابلیت رشد و تولید در زمین‌‌های کم‌‌‌بهره با آب شور برخوردار است و به همین دلیل تولید آن از سالیان دور در منطقه خشک و کم‌‌آب خراسان جنوبی مورد توجه قرار گرفته است. به گزارش «دنیای اقتصاد» ۹۸ درصد زرشک ایران در استان خراسان جنوبی تولید می‌شود و پنج شهرستان این استان شامل قائنات، زیرکوه، درمیان، سربیشه و بیرجند بیشترین سطح زیر کشت زرشک را دارند. درمجموع سطح زیرکشت زرشک خراسان جنوبی که از آن به عنوان «یاقوت سرخ کویر» نیز یاد می‌شود، بیش از ۱۹ هزار و ۴۸۵ هکتار است که از این میزان ۵۱۲ هکتار به صورت دیم کشت می‌شود.
افزایش تولید زرشک در ۱۴۰۱
ماه‌های مهر و آبان اوج برداشت زرشک در خراسان جنوبی است؛ خوشه‌‌‌های یاقوت سرخ هر ساله با سرد شدن تدریجی هوا آماده برداشت می‌شوند و در این ایام زرشککاران برای بهره‌مندی از دسترنج خود روزهای پرکاری را سپری می‌کنند. در این استان کویری، زرشککاران هر سال از اواسط شهریور ماه عملیات برداشت این محصول را از اراضی کشاورزی آغاز می‌کنند تا هزاران تن زرشک را روانه بازار کنند. در سال گذشته حدود ۲۲ هزار تن زرشک خشک در خراسان جنوبی تولید شد و پیش‌‌‌بینی شده که امسال ۸۴ هزار تن زرشک تازه تولید شود.
امرار معاش۵۰ هزار خانوار
همه ساله درآمد قابل توجهی از طریق فروش زرشک عاید کشاورزان می‌شود و زندگی و معیشت ده‌ها هزار خانوار در خراسان جنوبی، با محصول زرشک گره خورده است. بنا بر اعلام سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، بیش از ۳۸ هزار خانوار به طور مستقیم تولیدکننده زرشک هستند و ۵۰ هزار خانوار به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از این محل امرار معاش می‌کنند. در سال جاری نیز با توجه به وعده‌های دولت برای ایجاد بارگاه‌های نگهداری و شهرک تخصصی زرشک، زرشککاران خراسان جنوبی امیدوارند تا سود بیشتری از فروش محصول خود به دست بیاورند.
مشکلات زرشککاران
با این حال تولید زرشک هم مشکلات و چالش‌های خاص خود را دارد. کشاورزان و زرشککاران برای فرآوری و نگهداری زرشک با مشکلات متعددی مواجهند که موجب می‌شود سود و منفعت آنان روانه جیب واسطه‌‌گران و دلالان شود. به این ترتیب، مسائلی همچون واسطه‌گری و دلالی، نبود انبار نگهداری، شیوه نادرست خشک کردن زرشک و خام‌فروشی از مهم‌ترین مشکلات در مسیر سودآوری زرشک خراسان جنوبی برای فعالان این حوزه است. در همین راستا یک تولیدکننده زرشک گفت: یکی از مهم‌ترین مشکلات کشاورزان، نداشتن انبار است که نگهداری این محصول را با مشکلات جدی رو به رو کرده است. به ما وعده داده شد که در صورت اخذ مجوز انبار زرشک تسهیلات و وام خواهند داد، ولی در حال حاضر بعد از گذشت دو سال هنوز از وام خبری نیست.
محمدعلی بهارزهی ادامه داد: دلالی از دیگر مشکلات کشاورزان زرشک‌کار است؛ چرا که بسیاری از دلالان زرشک نتیجه زحمت یکساله ما را با قیمت‌‌های بسیار پایین خریداری می‌کنند و به دو برابر قیمت می‌‌فروشند. درواقع سود اصلی تولید زرشک به جیب دلالان میرود. به گفته این کشاورز، مساله بعدی موضوع فرآوری است که مسوولان استان خراسان جنوبی همواره از بی‌‌توجهی به این موضوع به ویژه درباره محصولات استراتژیک گلایه دارند و اگر این موانع از سر راه کشاورزان برداشته شود، آنها سود دسترنج خود را خواهند دید.
سرمایهگذاری در حوزه فرآوری
در این بین نماینده مردم قائنات و زیرکوه در مجلس شورای اسلامی نیز با اعتقاد به اینکه فرآوری محصولات راهبردی استان مانند زرشک با توجه به نقشی که در سلامت مردم دارد، نیازمند سرمایهگذاری است، گفت: هرچه برای فرآوری زرشک، عناب و زعفران سرمایهگذاری کنیم، در کاهش هزینه‌های سلامت و درمان مردم کشور اثرگذار خواهد بود. سلمان اسحاقی با بیان اینکه متخصصان داخلی و خارجی بر خواص متعدد زرشک تاکید دارند، افزود: سرمایهگذاری در این حیطه علاوه بر تقویت اقتصاد کشاورزی و معیشت کشاورزان، به مفهوم توجه به سلامت مردم است. این نماینده مجلس با اشاره به اینکه بیشترین سطح زیر کشت زرشک مربوط به دو شهرستان قائنات و زیرکوه است، از نمایندگان دولت خواست این ظرفیت را به معنای واقعی در سطح ملی معرفی کنند و دولت در حوزه فرآوری زرشک سرمایهگذاری کند.
چالش‌های بازاریابی و بازارسازی
اما بعد از فرآوری زرشک، نوبت بازاریابی و صادرات این محصول است تا تولید آن به سوددهی لازم برسد. چرا که بدون توجه به این بخش مهم، زحمات سایر حلقه‌های تولید از مرحله برداشت و نگهداری گرفته تا فرآوری، بدون نتیجه باقی خواهد ماند. در همین راستا نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی بیرجند، بزرگ‌ترین مشکل در حوزه زرشک را مربوط به مساله بازار فروش، بازارسازی و آشنایی ناکافی و دقیق مصرف‌کنندگان با این محصول می‌داند. به گفته احسان بیگی، فعال حوزه فرآوری و صادرکننده زرشک؛ محصول مهم و استراتژیک زرشک حدود هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان پول سرگردان را همراه خود دارد که اگر این محصول ساماندهی و فرآوری شود، این سود وارد چرخه اقتصادی خراسان جنوبی می‌شود. لذا کمک به واحدهای فرآوری زرشک در خراسان جنوبی، از جمله عوامل مهم و تاثیرگذار در رونق بازار این محصول استراتژیک است.
ورود دانش‌بنیان‌ها به حوزه فرآوری
در این بین، برخی از صاحب‌نظران بر ضرورت ورود شرکتهای دانش‌بنیان به حوزه فرآوری زرشک تاکید می‌کنند. احمد لامعی، مدرس دانشگاه ضمن تایید این موضوع، بر این باور است که شرکتهای دانش‌بنیان باید در حوزه فرآوری زرشک ورود پیدا کنند تا بهره‌وری از آن افزایش یابد. چرا که کشت و برداشت زرشک در استان خراسان جنوبی عمدتا به شیوه سنتی انجام می‌شود و با ورود شرکتهای دانش‌بنیان و دانش‌پژوهان به حوزه زرشک، می‌توانیم شاهد اقدامات مناسب و علم‌محور درباره این محصول استراتژیک باشیم.
ضرورت پرهیز از خام‌فروشی
این همان موضوعی است که رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی نیز بر آن تاکید می‌کند و معتقد است: کاهش خام‌فروشی زرشک با استفاده از دانش علمی و رونق صادرات محقق می‌شود. مهدی جعفری با تاکید بر استفاده از ظرفیت شرکتهای دانش‌بنیان در بحث فرآوری زرشک و بهره‌‌گیری سرمایه‌گذاران این بخش از توان نخبگان علمی ادامه داد: اگر می‌خواهیم در حوزه زرشک صادرات قابل توجهی داشته باشیم، باید نسبت به کاهش و حذف بار میکروبی محصول اقدام کنیم که این مورد با استفاده از دانش علمی و ایجاد بارگاه‌ها در کنار مزارع محقق می‌شود.
وی با بیان اینکه ما هنوز نتوانسته‌‌ایم این محصول مزیت‌دار را به مردم ایران معرفی کنیم تا بتوانیم به قدم بعدی یعنی معرفی زرشک به مردم جهان برسیم، تصریح کرد: استفاده از دانش علمی و فناوری استادان دانشگاه، دانش بومی کشاورزان زرشک‌کار را به حد اعلا می‌‌رساند و این دو بخش در کنار یکدیگر می‌توانند تحول ایجاد کنند. جعفری با اعلام اینکه در حال حاضر در دانشگاه‌های خراسان جنوبی امکان آزمایش‌‌های بهداشتی مورد نیاز برای صادرات زرشک به کشورهای اروپایی وجود دارد، اظهار کرد: اگر می‌خواهیم از خام‌فروشی زرشک بپرهیزیم، باید در صادرات زرشک موفق‌تر علم کنیم.
رونق صادرات با توسعه تولید مکمل‌ها
براساس این گزارش، زرشک علاوه بر تضمین اشتغال روستاییان و مرزنشینان، هر سال به میزان اندکی به بیش از ۳۰ کشور دنیا از جمله روسیه، آلمان، استرالیا، اتریش، هلند، امارات متحده عربی و آمریکا صادر می‌شود که توسعه صادرات این محصول، نیاز به توجه ویژه مسوولان و نهادهای متولی دارد. بنا بر اعلام مدیریت صنایع کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، در حال حاضر ۸ واحد و کارخانه فرآوری زرشک با ظرفیت ۴ هزار و ۴۶۰ تن در استان فعال هستند. همچنین ۲۸ واحد بسته‌بندی زرشک با ظرفیت ۱۰ هزار و ۴۴۰ تن در خراسان جنوبی فعالیت می‌کنند که در این واحدها برای بیش از ۱۰۰ نفر اشتغال ایجاد شده است. محصول زرشک در این واحدها به محصولاتی ازجمله شربت، آب زرشک، پوره زرشک و کنسانتره زرشک فرآوری شده و به استان‌های همجوار و کشورهای اروپایی صادر می‌شود.
در همین راستا مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی درباره راهکار توسعه صادرات این محصول معتقد است: امروزه خام‌فروشی در تجارت جهانی منسوخ شده و از این جهت برای صادرات زرشک باید به سمت تولید مکمل‌های غذایی برویم. محسن پویان با تاکید بر اینکه در صورت فرآوری و بازاریابی می‌توانیم تولید محصول زرشک در خراسان جنوبی را به سه برابر افزایش دهیم، بیان کرد: ما درباره محصول زرشک می‌توانیم چند مکمل غذایی داشته باشیم و تولید این مکمل‌ها را به سرمایه‌گذاران پیشنهاد دهیم.
فرآیند تولید و فروش به شیوه سنتی و دلالی
در این بین نکته قابل توجه این است که فرآیند تولید تا فروش زرشک همواره به صورت قدیمی و سنتی بوده و به عقیده کارشناسان لازم است زرشک از این چرخه خارج و در قالب‌‌های نوین در سطح ملی و بین‌المللی معرفی و عرضه شود. در این راستا یک کارشناس بازارهای کالایی معتقد است: زرشک تولیدی کشور ما مانند محصول زعفران به لحاظ میزان تولید در دنیا در رتبه نخست قرار دارد و به عبارتی به صورت انحصاری در ایران تولید می‌شود که بیش از ۹۰ درصد تولید این محصول مربوط به استان خراسان جنوبی است. محمدرضا برگی افزود: مشکل اصلی که در زمینه زرشک باید به آن توجه کرد، مقوله قیمت‌‌‌گذاری این محصول است. ضمن اینکه این محصول بازار رسمی ندارد و هر چه وجود دارد، به صورت سنتی و بعضا دلالی است. متاسفانه درباره زرشک مابه‌‌التفاوت قیمت از کشاورز تا مصرف‌‌کننده نهایی، زیاد است. شکاف قیمت اثرات مختلفی دارد؛ به‌طور مثال در بخش صادراتی به زیان کشور است، چراکه درآمد ارزی در این زمینه حذف می‌شود و اگر هم باشد برای عده‌‌ای خاص است.
مزایای عرضه زرشک در بورس کالا
وی با اشاره به مزیت‌های عرضه زرشک در بورس کالا بیان کرد: شروع عرضه زرشک در بورس کالا می‌تواند از چند جهت اتفاق مثبتی تلقی شود. به این ترتیب که یک بازار رسمی برای این محصول شکل می‌گیرد، قیمت‌‌ها شفاف و واقعی می‌شود، کشاورز مجبور است برای پذیرش محصول، استانداردها را افرایش دهد، همچنین کشاورز می‌تواند محصول خود را بدون واسطه عرضه کند. برگی با بیان اینکه انبارش یک حاشیه امن را برای یک محصول ایجاد می‌کند، ادامه داد: با عرضه زرشک در بورس کالا و نگهداری آن در انبارهای بورس کالا، علاوه بر ایجاد حاشیه امن برای این محصول، ارتقای کیفیت نیز صورت می‌گیرد و آمارهای شفاف از بازار این محصول نشر می‌‌یابد. البته عرضه و پذیرش انبار در بورس کالا نیازمند شرایطی است که آن الزامات باید رعایت شود.
