گروه انرژی- از میان سناریوهای متعدد افزایش قیمت بنزین که یکی پس از دیگری از سوی مقامات آگاه، تکذیب شده است، دوسناریوی محتمل«تداوم عرضه بنزین سهمیه‌ای با قیمت لیتری ۱۰۰ تومان و افزایش قیمت بنزین آزاد به بهای لیتری۸۰۰ تومان» و سناریوی «حذف سهمیه‌ها و افزایش قیمت بنزین به لیتری ۵۰۰ تومان» می‌تواند بر رفتار مصرفی رانندگان تاثیر بگذارد. کما اینکه طی سه سالی که از آغاز طرح سهمیه‌بندی می‌گذرد، مصرف کنندگان بر اساس شرایط متغیر، رفتار مصرفی متفاوتی را از خود نشان داده‌اند.

به گزارش خبرنگار ما، رفتار مصرفی رانندگان براساس متغیرهایی نظیرمیزان افزایش قیمت بنزین، میزان دسترسی به بنزین با قیمت ترجیحی، سطح سهمیه‌ها، میزان تاثیرپذیری انتظارات تورمی از افزایش سطح عمومی قیمت‌ها، میزان افزایش قیمت سایر کالای جانشین نظیر گاز «سی.ان .جی»، دامنه افزایش پلکانی سطح قیمت محصول، میزان روزهای تعطیل سال، زمان اجرای طرح و عوامل دیگر تغییر می‌کند.

تازه‌ترین بررسی از سوی یک «مرکز تحلیلگران تکنولوژی ایران» نشان می‌دهد که رفتار مصرف‌کنندگان با افزایش قیمت بنزین به سطح ۸۰۰ تومان در لیتر، می‌تواند تا چه اندازه تغییر کند. این بررسی چشم انداز که به تازگی منتشر شده است، نشان می‌دهد: «با تثبیت قیمت ۱۰۰ تومانی بنزین سهمیه‌ای و افزایش قیمت بنزین مازاد بر سهمیه به ۸۰۰ تومان در هر لیتر، درصد قابل توجهی از یارانه بنزین هدفمند می‌شود.»

این بررسی نشان می‌دهد: «تغییرات قیمتی بنزین آزاد تنها ۴۰ درصد از مصرف‌کنندگان را شامل می‌شود. این در حالی است که حذف سهمیه بنزین و افزایش قیمت آن به این معنی است که تمامی مصرف‌کنندگان بنزین مشمول این سیاست خواهند شد که به تبع آن افزایش شدید انتظارات تورمی را به دنبال خواهد داشت که بر اساس تجربیات گذشته، افزایش شدید تورم قطعی خواهد بود. بنابراین در صورتی که صرفا قیمت بنزین‌ آزاد به ۸۰۰ تومان افزایش یابد، قیمت بنزین به صورت خودکار متناسب با افزایش مصرف بنزین افزایش پیدا خواهد کرد.»

این تحقیق آنگاه به این نتیجه می‌رسد که برای فردی که۶۰ لیتر در ماه مصرف می‌کند، هزینه هر لیتر بنزین معادل ۱۰۰ تومان، برای فردی که ۹۰ لیتر در ماه مصرف می‌کند، هزینه هر لیتر بنزین معادل ۳۳۳ تومان، برای فردی که ۱۲۰ لیتر در ماه مصرف می‌کند، هزینه هر لیتر بنزین معادل ۴۵۰ تومان، برای فردی که ۱۵۰ لیتر در ماه مصرف می‌کند، هزینه هر لیتر بنزین معادل ۵۲۰ تومان، برای فردی که ۱۸۰ لیتر در ماه مصرف می‌کند، هزینه هر لیتر بنزین معادلِ ۵۶۶ تومان، خواهد بود.

شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران (ایتان) دراین گزارش با مقایسه دو سناریو برای هدفمند کردن یارانه بنزین در ۵ محور اصلی (عدالت در مصرف یارانه بنزین، ایجاد انتظارات تورمی، کاهش مصرف، افزایش درآمد حاصل از هدفمند کردن یارانه‌ها و کاهش آسیب‌پذیری در مقابل تحریم) پرداخته و نتیجه گرفته است که اجرای سناریوی «مقداری- قیمتی» مزایای بیشتری را نسبت به سناریوی صرفا قیمتی دارد.

عدالت در مصرف یارانه بنزین

در وهله اول؛ مقایسه دو سناریوی بنزین بعد از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها با محور عدالت در مصرف یارانه بنزین این طور نتیجه گرفته است که با توجه به اینکه قیمت تمام شده بنزین با احتساب مالیات بر ارزش افزوده و هزینه‌های سربار در حدود ۸۰۰ تومان است، در صورتی که سناریوی «حذف سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین به ۵۰۰ تومان» اجرا شود کسانی که بیشتر بنزین مصرف می‌کنند از یارانه بیشتری برخوردار می‌شوند. این در حالی است که در سناریوی «‌تخصیص سهمیه بنزین به هر خانوار و افزایش قیمت بنزین آزاد به ۸۰۰ تومان» مصارف بیش از سهمیه از یارانه برخوردار نخواهد بود. بنابراین عدالت در مصرف یارانه بنزین در سناریو دوم محقق می‌شود و سناریو اول از بی‌عدالتی برخوردار است.

افزایش انتظارات تورمی

دوم؛ مهمترین مزیت تداوم سناریوی «‌تخصیص سهمیه بنزین به هر خانوار و افزایش قیمت بنزین آزاد به ۸۰۰ تومان»، پایین بودن حساسیت جامعه نسبت به کاهش سهمیه است. کاهش سهمیه از ۱۲۰ لیتر به ۶۰ لیتر در کمتر از ۱۵ ماه نشان داد که با وجود کاهش ۵۰ درصدی سهمیه بنزین برای همه خودروهای شخصی، انتظارات تورمی‌در جامعه شکل نگرفت. همزمانی اجرای این سیاست با کاهش تورم عمومی‌به ۸/۸ درصد موید این مطلب است که کاهش سهمیه بنزین مانند افزایش قیمت بنزین که بارها در اقتصاد تجربه شده است، مسیری کم‌هزینه بدون ایجاد انتظارات تورمی ‌است.

کاهش مصرف و صرفه‌جویی

از سوی دیگر، کاهش ۵۰ درصدی مصرف بنزین در سه سال گذشته نشان می‌دهد که مکانیزم سهمیه‌بندی توانسته است بیش از انتظار، هدف کاهش مصرف را محقق سازد. به طوری که در سه سال گذشته حداقل ۱۲ میلیارد دلار در مصرف بنزین صرفه جویی شده است. حال اگر تنها از مکانیزم قیمتی در سال‌های گذشته استفاده می‌شد، ایجاد انتظارات تورمی ‌و افزایش تورم منجر به افزایش قدرت خرید خانوارهای برخوردار، شده و افزایش مصرف بنزین را به دنبال داشت.بنابراین سناریوی «حذف سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین به ۵۰۰ تومان» به دلیل ایجاد انتظارات تورمی‌و تورم عملا منجر به کاهش مصرف بنزین به صورت موثر نخواهد شد، چنان که افزایش‌های قیمت بنزین ۱۰درصدی سالانه در گذشته به دلیل ایجاد تورم عملا به کاهش مصرف منجر نشد.

افزایش درآمد حاصل از هدفمندی

مقایسه سناریوی اول و دوم قیمت بنزین نشان می‌دهد که با فرض حفظ شرایط فعلی و مصرف روزانه ۶۰ میلیون لیتر بنزین درآمد دولت معادل ۵/۱۸۷۹ میلیارد تومان خواهد بود. همچنین با فرض سناریوی اول یعنی «حذف سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین به ۵۰۰ تومان» با فرض مصرف روزانه ۶۰ میلیون لیتر، درآمد دولت معادل ۵۳۷۰ میلیارد تومان خواهد بود. از سوی دیگر، با فرض سناریوی دوم یعنی «‌تخصیص سهمیه بنزین به هر خانوار و افزایش قیمت بنزین آزاد به ۸۰۰ تومان» با فرض مصرف روزانه ۶۰ میلیون لیتر بنزین درآمد دولت۳۵۸۰ میلیارد تومان خواهد بود.حال با کسر درآمد دولت با فرض شرایط فعلی (۵/۱۸۷۹ میلیارد تومان ) از درآمد اجرای دو سناریوی فوق خالص درآمد به دست خواهد آمد. به طوری که افزایش درآمد حاصل از اجرای سناریوی «حذف سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین به ۵۰۰ تومان» معادل ۵/۳۴۹۰ میلیارد تومان خواهد بود که با احتساب بازتوزیع ۵۰ درصد از درآمد بر اساس قانون هدفمند کردن یارانه‌ها خالص درآمد دولت در این سناریو معادل ۵۲/۱۷۴۵ میلیارد تومان خواهد بود. همچنین افزایش درآمد حاصل از اجرای سناریوی «‌تخصیص سهمیه بنزین به هر خانوار و افزایش قیمت بنزین آزاد به ۸۰۰ تومان» معادل ۵/۱۷۰۰ میلیارد تومان خواهد بود. در این سناریو از آنجا که دولت به تمامی‌خانوارها ماهانه ۶۰ لیتر بنزین سهمیه‌ای ۱۰۰ تومانی تخصیص می‌دهد، در واقع رقمی‌معادل ۴۲ هزار تومان ماهانه به ازای هر خانوار باز توزیع می‌شود و درآمد حاصل از اجرای این سناریو (۵/۱۷۰۰میلیارد تومان) به منزله خالص افزایش درآمد خواهد بود. مبلغ کل باز توزیع میان ۲۰ میلیون خانوار در قالب سهمیه ماهانه ۶۰ لیتر به ازای هر خانوار در حدود ۵۱۰۰ میلیارد تومان یارانه بنزین می‌شود.در مجموع با مقایسه درآمد حاصل از اجرای سناریوی اول(۲۵/۱۷۴۵میلیارد تومان) و دوم (۵/۱۷۰۰میلیارد تومان) مشخص می‌شود که افزایش درآمد خالص سناریوی اول در ۶ ماه دوم سال تنها ۷۵/۴۴ میلیارد تومان از سناریوی دوم بیشتر است.

کاهش آسیب‌پذیری از تحریم

در نهایت مقایسه این دو سناریو نشان می‌دهد که با اتخاذ سناریوی «حذف سهمیه‌بندی و عرضه بنزین به قیمت ۵۰۰ تومان» به دلیل بالاتر بودن قیمت بنزین در کشورهای همسایه، قاچاق بنزین افزایش خواهد یافت. این در حالی است که با اتخاذ سناریوی دوم «‌تخصیص سهمیه بنزین به هر خانوار و افزایش قیمت بنزین آزاد به ۸۰۰ تومان» به دو دلیل «کاهش مصرف بنزین»و همچنین ایجاد پدیده «قاچاق معکوس» نیاز به واردات بنزین به شدت کاهش یافته و آسیب‌پذیری کشور ناشی از تحریم بنزین کاهش خواهد یافت. مقایسه این دو سناریو نشان می‌دهد که به جز افزایش درآمد مستقیم دولت، در بقیه محورها راهبرد «مقداری-قیمتی» یعنی تخصیص سهمیه بنزین به هر خانوار و افزایش قیمت بنزین آزاد به ۸۰۰ تومان برتری مطلق و واضحی نسبت به راهبرد مقداری؛ یعنی افزایش قیمت بنزین به ۵۰۰ تومان دارد.