احمد طبایی* امروزه اهمیت و جایگاه آب در بحث توسعه پایدار، بر کسی پوشیده نیست. در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان که کشور ما هم در شمار آن مناطق قرار دارد، مدیریت صحیح و بهینه آب و به‏ویژه آب کشاورزی که بیش از ۹۰درصد آب قابل استحصال کشور در این بخش مصرف می‏شود، اهمیتی مضاعف می‏یابد. در این راستا، تعاریف و مفاهیم متعددی ارایه شده است و هر یک برآنند تا از منظری متفاوت میان تولید و مصرف آب رابطه‏ای برقرار کنند که یکی از این مفاهیم «آب مجازی» است.

آب مجازی برای اولین بار توسط تونی آلن در سال ۱۹۹۸ مطرح شد و به مقدار آبی گفته می‏شود که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید، مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. به‏طور ساده می‏توان آب مجازی را مقدار آبی تعریف کرد که برای تولید کالا مورد نیاز است. صفت مجازی در این تعریف به آن معنا است که بخش عمده آب مصرف شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.

با توجه به بحران شدید کمبود آب در سطح جهان به‏ویژه در سال‏های اخیر، مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامه‏ریزی و سیاست‌گذاری‏های کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار شده است و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد، کشورهای کم‏آب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شده‏اند که در بحث صادرات و واردات کالاها با در نظر گرفتن میزان آب مجازی مصرفی آنها، تمهیدات مناسبی به‌کار گیرند و خود را از تولید محصولات آب‏دوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور می‏شود، آزاد و رها سازند. بنابراین این کشورها واردات خود را به محصولاتی که بیشترین مصرف آب مجازی را دارند، محدود کرده و در مقابل بر تولید محصولاتی با مصرف آب مجازی کمتر، تاکید و نسبت به صدور آنها اقدام می‏کنند، البته کشورهای واردکننده در جریان مجازی تجارت آب حتما لازم نیست کم‏آب باشند. برای مثال کانادا که کشوری پرآب است، موز و مرکبات وارد می‌کند و در مقابل کشوری مانند اردن که از کمبود شدید آب رنج می‏برد، محصولاتی چون مرکبات و سبزیجات را صادر می‌کند. در حقیقت، تجارت آب مجازی این امکان را فراهم می‏کند که بهینه‌سازی مصرف آب به‌ عنوان یک کالای کمیاب در مقوله‌های مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی ممکن ‌شود. اما متاسفانه در کشور ما، با وجود جدی بودن بحث کمبود آب و نیز هدررفت بسیار زیاد آن به‏ویژه در بخش کشاورزی، هنوز استراتژی مدونی برای لحاظ کردن مفهوم آب مجازی در سیاست‌گذاری‏های کلان تولید و واردات محصولات کشاورزی و دامی اندیشیده نشده است. به عنوان نمونه در ایران به ازای ۱۵۰۰ لیتر آب مصرفی، به‌طور متوسط یک کیلوگرم گندم (به عنوان یک کالای استراتژیک) تولید می‏‏شود؛ حال آنکه در جهان به ازای ۱۰۰۰ لیتر آب مصرفی، به‌طور متوسط ۵/۱ کیلوگرم گندم تولید می‏شود، البته چنانچه در ایران ضایعات گندم در مراحل مختلف تولید، حمل و نقل، انبارداری، فرآوری و فرهنگ مصرف نان نیز در نظر گرفته شود، راندمان مصرف واقعی گندم به مراتب کمتر از یک کیلوگرم به ازای ۱۵۰۰ لیتر آب خواهد بود.

هرچند که ایران به‌دلیل واردات گسترده محصولات کشاورزی و دامی به‏ویژه در چند سال اخیر، همواره در شمار بزرگ‌ترین واردکنندگان آب مجازی جهان بوده است، اما هنوز واردات مواد غذایی با هدف تجارت آب مجازی صورت نمی‏گیرد. در صورتی که واردات هدفمند آب مجازی می‏تواند بخش‏های مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور را تحت تاثیر قرار دهد و امنیت غذایی آن را تضمین کند. منافع حاصل از طرح‌های بلندمدت و کوتاه‏مدت آب مجازی را می‏توان در دیگر بخش‏های اقتصادی سرمایه‏گذاری کرد و با بحران آب که در برخی از نقاط کشور آغاز شده و در سایر مناطق نیز در شرف وقوع است، به مقابله پرداخت.

* کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی