پروفسور محمد جواد طاهرزاده* مترجم: مریم رضایی بیش از 30 سال است که کشور سوئد از پیشگامان بازیافت منابع و مدیریت پسماند است. در این زمینه، شهر بوراس از نظر مدیریت پایدار پسماند از طریق کاهش زباله، به دست آوردن سوخت از پسماند و بازیافت، تاثیرقابل توجهی دارد. از سال 2006 تاکنون، همکاری بین دانشگاه بوراس، شهرداری بوراس، موسسه تحقیقات فنی SP سوئد و حدود 20 شرکت و سازمان خصوصی دیگر، تحت عنوان «بازیافت زباله - مشارکت بین‌المللی» آغاز شده تا دانش و تکنولوژی کشور سوئد در زمینه مدیریت پایدار پسماند با کشورهای دیگر به اشتراک گذاشته شود. اولین پروژه این سازمان در همکاری با کشور اندونزی صورت گرفت و از سال ۲۰۰۸ به دیگر کشورهای جنوب شرق آسیا (مانند تایلند، ویتنام، کامبوج، لائوس و اخیرا هند)، آمریکای لاتین و به خصوص برزیل، غرب آفریقا (نیجریه و غنا)، آمریکا و غیره توسعه‌یافته است. اهمیت پسماند در کشورهای مختلف ضایعات برای بوراس منبع باارزشی است. این شهر که بیش از ۱۰۰ هزار نفر جمعیت دارد، از سال ۱۹۸۶ یک سیستم اقتصادی عملی برای تبدیل زباله به محصولات ارزش افزوده مانند بیوگاز، برق و گرما طراحی کرده است. سیستم مدیریت پسماند در شهر بوراس، ابتدا به صورت آزمایشی با ۳۰۰۰ خانوار شروع شد و سپس کل خانوارهای این شهر وارد سیستم شدند. امروزه برخی کشورهای اروپایی مانند سوئد، آلمان، اتریش، سوئیس و هلند از سیستم مناسب مدیریت پسماند بهره می‌برند. در این کشورها کمتر از ۱ درصد ضایعات دفن می‌شوند. اما کشورهای اروپای شرقی مانند رومانی و بلغارستان بیشتر از ۹۹ درصد ضایعات خود را دفن می‌کنند. این شرایط در بسیاری از کشورهای در حال توسعه بدتر است. دفن زباله به از بین رفتن زمین، از بین رفتن مواد مفید، تولید شیرابه و گازهای سمی، تغییرات آب و هوایی و مسائلی از این دست منجر می‌شود. بهره‌برداری از زباله، به شیوه‌ای کارآمد و اقتصادی، عامل حفاظت از محیط زیست در آینده است. در کل جهان، بیش از 2 میلیارد تن در سال زباله جامد شهری (MSW) تولید می‌شود که این به جز زباله‌های کشاورزی، جنگلی و صنعتی است. بیشتر این زباله‌ها دفن می‌شوند، چراکه دفن کردن متداول‌ترین روش خلاص شدن از مشکل جمع‌ شدن زباله و استراتژی «دورریزی» است. اما این استراتژی خطرات بهداشتی، ایمنی و از بین رفتن منابع باارزش را به دنبال دارد. دولت‌های محلی مسوولیت جمع‌آوری، حمل‌ونقل و فرآوری ضایعات را بر عهده دارند. بسیاری از شرکت‌های دولتی زباله‌ها را از بین می‌برند، چراکه نمی‌توانند از پسماندها بهره‌برداری اقتصادی مثبتی داشته باشند. در دهه‌های 60 و 70 میلادی، تولید زباله فراتر از حد طبیعی بود که باعث شد در چارچوب دستوری و سیاست‌های شکل‌دهنده سلسله مراتب مدیریت پسماند، تغییراتی ایجاد شود. طبق این سلسله مراتب، زباله‌ها قبل از اینکه دفن شوند باید روند «کاهش، استفاده دوباره، بازیافت و استخراج انرژی» را دنبال کنند. رویکرد سوئد در قبال مدیریت پایدار پسماند از سوی سیاست‌گذاران، مردم، صنایع، دولت‌های دیگر، دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی مورد حمایت واقع شد. با گنجاندن هزینه‌های جمع‌آوری زباله، دسترسی آسان به ایستگاه‌های بازیافت و کمپین‌های آگاهی دهنده، سطح بازیافت در سوئد، در سال‌های اخیر به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. همچنین برخی قوانین هم در این رابطه تنظیم شده‌اند؛ از جمله ممنوعیت دفن زباله‌های قابل احتراق از سال ۲۰۰۲ و زباله‌های ارگانیک از سال ۲۰۰۵. در سوئد حتی قبل از سال ۲۰۰۴ حدود ۹۶ درصد کل بطری‌ها، ۹۵ درصد فلزات، ۸۶ درصد مقواها و ۸۰ درصد زباله‌های الکترونیکی بازیافت می‌شدند. زباله‌هایی که امکان بازیافت ندارند، از طریق تصفیه گرمایی و تصفیه زیستی به شکل بیوگاز، کودهای بیولوژیک، برق و گرما بازیافت می‌شوند. مدل بوراس در سال ۱۹۹۶، بیش از ۴۰ درصد زباله‌ها در سوئد دفن می‌شدند. اما پس از آن، با اجرای تکنولوژی‌های جدید، خلاقانه و جامع برای جداسازی زباله، تصفیه گرمایی و تصفیه زیستی، میزان دفن زباله‌ها به میزان قابل توجهی کاهش یافت و به ۱۰ درصد رسید و پس از آن به تدریج به صفر نزدیک شد. امروز در بوراس، زباله‌های خانگی در ۳۰ بخش مختلف دسته‌بندی می‌شوند و سپس از این بخش‌ها یا بازیافت شده یا به برق، سوخت یا گرما تبدیل می‌شوند. امروز تقریبا هیچ زباله‌ای در سوئد دفن نمی‌شود که دستاورد بسیار بزرگی است. فاکتور کلیدی تاثیرگذار در موفقیت سیستم مدیریت پسماند شهر بوراس، همکاری شهروندان، وظیفه‌شناسی سیاست‌گذاران و تحقیق و توسعه است. در مدارس این کشور به کودکان در مورد تفکیک و مدیریت زباله آموزش داده می‌شود. به علاوه، فعالیت‌های اجتماعی برای ایجاد آگاهی عمومی در میان بزرگسالان نیز صورت می‌گیرد. همچنین سیاست‌ها به شیوه‌ای تنظیم‌ شده‌اند که وقتی میزان تفکیک زباله در شهر بیشتر می‌شود، شهروندان مالیات کمتری پرداخت می‌کنند. در دانشگاه بوراس، برنامه تحقیقاتی گسترده‌ای در حال انجام است تا از زباله‌ها در جهت تولید محصولات خلاقانه و ارزشمند بهره‌برداری شود. شهرداری بوراس به هر خانوار کتابچه‌ای داده که در آن نحوه جمع‌آوری و تفکیک زباله‌های مختلف عنوان شده است. در این کتاب نزدیک به 130 ماده مختلف لیست شده تا شهروندان بدانند در مورد هر زباله خاص باید چه کاری انجام دهند. به عنوان مثال، بطری‌های بی‌رنگ و رنگی از هم تفکیک می‌شوند. لامپ‌های مختلف حبابی، فلورسنت، هالوژن، ال‌ای‌دی و لامپ‌های کم‌مصرف نیز در یک دسته قرار می‌گیرند و جداگانه تفکیک می‌شوند. محفظه‌های جمع‌آوری زباله‌های بازیافتی در همه نقاط شهر با فواصل نزدیک به هم قرار داده شده‌اند تا مواد خالص را جمع‌آوری کرده و برای فرآوری بیشتر به صنعت مربوط به آن بفرستند. همچنین شهرداری کیسه‌های مشکی و سفیدی را به طور رایگان در اختیار خانواده‌ها قرار می‌دهد و کلیه زباله‌های تری که قابلیت تبدیل به کود کمپوست را دارند در کیسه‌های مشکی و بقیه زباله‌ها برای احتراق در کیسه‌های سفید قرار می‌گیرند. کیسه‌های مشکی و دیگر زباله‌های‌تر برای تصفیه زیستی جهت تولید بیوگاز فرستاده می‌شوند. در این صورت، سالانه بیش از 3 میلیون مترمکعب بیوگاز تولید می‌شود که برای تامین سوخت کل اتوبوس‌های شهر، سوخت کامیون‌های مخصوص جمع‌آوری زباله و حدود 300 وسیله نقلیه مجهز به CNG در شهر کافی است. کیسه‌های سفید و دیگر ضایعات صنعتی به دو کارخانه زباله‌سوز فرستاده می‌شود که در آن هر روز 960 مگاوات ساعت برق و گرما تولید می‌شود. نمای کلی روندی که زباله‌ها در شهر بوراس طی می‌کنند در شکل 2 نشان داده شده است. روش جالب دیگری برای بازیافت زباله در سوئد، سیستم ودیعه‌گیری است. در این سیستم، کلیه بطری‌های جنس پلی‌اتیلن ترفتالات (PET)، آلومینیومی و برخی بطری‌های شیشه‌ای توسط ماشین‌های جمع‌آوری زباله در سوپرمارکت‌ها جمع می‌شوند. هر وقت مشتری یک بطری PET یا آلومینیومی را خریداری می‌کند، بر اساس اندازه بطری مبلغ یک تا چهار کرون اضافه از او دریافت می‌شود و در صورتی‌که مشتری بطری خالی را برگرداند، این مبلغ اضافه به او بازگردانده می‌شود. در این‌صورت، بیش از 90 درصد بطری‌های PET و آلومینیومی در سوئد بازیافت می‌شوند. این سیستم با توجه به اینکه مدیریت پسماند را ساده‌تر، کارآمدتر و اقتصادی می‌کند، بسیار جذاب و خلاقانه است. درصد زباله‌هایی که برای تصفیه زیستی و تصفیه گرمایی در شهر بوراس مورد استفاده قرار می‌گیرند در شکل 3 نشان داده شده است. انتقال دانش شهر بوراس در حال حاضر هیچ ضایعاتی تولید نمی‌کند و اکنون وقت آن رسیده تا به فراتر از مرزهای شهر و کل سوئد فکر کند. بر اساس این تفکر، یک سازمان به اشتراک‌گذاری دانش تحت عنوان «مشارکت بین‌المللی بازیافت زباله» (WR) تاسیس شده است. در این سازمان، سیاستمداران، شهروندان، صاحبان صنایع و دانشگاهیان گرد هم می‌آیند. سیاستمداران با کشورهای دیگر برای مشارکت و اعمال سیاست‌های بهتر وارد گفت‌وگو می‌شوند و صاحبان صنایع، تکنولوژی توسعه یافته توسط دانشگاه‌ها را اجرایی می‌کنند. سازمان (WR) که سازمانی غیرتجاری است و با شعار محیط زیست بهتر برای زمین کار می‌کند، شورای شهر بوراس، شهرداری، دانشگاه بوراس، موسسه تحقیقاتی فنی SP سوئد و حدود 20 شرکت مختلف درگیر در کارهای مدیریت پسماند را وارد کار کرده است. این همکاری بین‌المللی در سال 2006 آغاز شده و اکنون با کشورهای جنوب‌شرق آسیا، آفریقا، آمریکای لاتین، آمریکای شمالی و اروپا در ارتباط است. همکاری مذکور می‌تواند برای کشورهای مختلف در سطوح مختلف باشد، اما نقطه شروع این همکاری برای هر کشوری با تعامل دو دانشگاه شهر بوراس و شهر مورد نظر خواهد بود. از آنجایی که آموزش ابزار قدرتمندی برای اعمال تغییرات است، دانشگاه‌ها نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند. دانشگاه بوراس و هیات‌علمی دانشگاه شهری که قرار است با آن وارد همکاری شود، محققان و دانشجویان سطوح کارشناسی ارشد و دکترا، تکنولوژی مناسب برای کشور مورد نظر را ایجاد می‌کنند. صنایع و دیگر اعضای این گروه نیز به نوبه خود به تحقق این هدف کمک می‌کنند. از دانشگاه بوراس دعوت شده کارگاه‌های عملی را در دانشگاه‌ها و شهرداری‌های مختلف در سراسر دنیا مدیریت کند که این امر می‌تواند نقطه شروع کار شبکه‌های بین‌المللی و روابط تعاملی آنها باشد. همزمان، دولت‌ها از طریق سفارتخانه‌های خود برای تعاملات سریع‌تر در ارتباطند. وقتی اقدامی تعاملی صورت می‌گیرد، مجموعه دیدارهای دوجانبه بین مقامات بوراس و شهری که وارد همکاری شده آغاز می‌شود. این دیدارها از سوی طرف‌های همکاری یا سازمان‌های بین‌المللی یا مقامات سوئدی تامین مالی می‌شوند. پس از این اقدام اولیه، تصمیمات در مورد آینده همکاری‌ها اتخاذ می‌شوند. برای شروع بهترین کار تبادل دانشجو و تنظیم دوره‌های آموزشی برای شهرداران و دیگر مسوولان مهم جامعه محلی است. نتیجه‌گیری شهر بوراس برای انتقال دانش و تکنولوژی مدیریت پسماند و به اشتراک گذاشتن آن که طی 30 سال گذشته ایجاد شده، آمادگی کامل دارد. مشارکت دولتی و خصوصی ایجاد شده در شهر بوراس و همکاری با کشورهای دیگر، پایگاه مولد بین‌المللی قدرتمندی را ایجاد کرده است. رویکرد بلند مدت این همکاری، ایجاد زمینی بدون ضایعات است. * عضو هیات علمی مدرسه مهندسی دانشگاه بوراس Mohammad.TaherZadeh@hb.se