تجربه انتقال پایتخت در برزیل

نمایی از برازیلیا

احمد بختیار

دولت برزیل دو هفته پیش تولد ۴۹ سالگی تغییر پایتخت را با حضور اکثریت مردم جشن گرفت، تغییری که انجام آن دلمشغولی برخی دولتمردان کشورمان در سال‌های اخیر شده و هر از گاهی اخبار آن در رسانه‌ها منتشر می‌شود. اما باید دید چگونه پروژه تغییر پایتخت در برزیل حدود نیم قرن پیش به حقیقت پیوسته است. در هفته‌های اخیر از هر گوشه شهر برازیلیا (پایتخت جدید برزیل) که عبور می‌کنی نامی از دکتر ژوسیلینیو کوبیشک به چشم می‌خورد، اورولوژیستی که قبای ریاست جمهوری بر تن کرد و در مدت ۵ سال دولتش جسارتی به خرج داد که کمتر کسی در آن دوران می‌توانست آن را تصور کند. اکنون سال‌ها است، موزه‌ای در مرکز شهر بنا شده که نام این رییس‌جمهور را بر آن نهاده‌اند.

و اما شروع ماجرا به ماه‌های پیش از مبارزات انتخاباتی برای کسب کرسی ریاست جمهوری برزیل در سال ۱۹۵۵ برمی‌گردد. در آن زمان خبرنگاری از کوبیشک - که در آن زمان فرماندار ایالت «مینا ژرایز» بود - می‌پرسد: «شما پیش‌تر گفته بودید چنانچه به ریاست‌جمهوری برسید، پایتخت را از ریو دو ژانیرو به شهر دیگری منتقل می‌کنید، آیا همچنان بر گفته خود پافشاری می‌کنید؟» که وی پاسخ می‌دهد «اگر رییس‌جمهور شوم، چنین کاری را به انجام خواهم رساند.» این گفته وی در همان ایام با انتقاد و بعضا تمسخر برخی از افراد کنگره مواجه می‌شود. این در حالی بود که طرح اولیه انتقال پایتخت برزیل در سال ۱۸۷۹ ارائه شده بود. با این‌حال کسی به استقبال از چنین طرحی نمی‌رفت.

مسوول موزه (JK ژوسیلینیو کوبیشک) با حوصله تمام، به سوالات خبرنگار دنیای اقتصاد پاسخ می‌دهد و همزمان از او دعوت می‌کند از نمایشگاه عکس در این موزه نیز دیدن کند. در طبقه دوم موزه، عکسی از JK به نمایش درآمده که وی بر روی علفزاری ایستاده که ۵ سال بعد پایتخت جدید کشور می‌شود. دشت وسیعی که تا کیلومترها، نشانی از سکنه در آن نیست.

او سرانجام در انتخابات به عنوان نماینده حزب سوسیال دموکرات به ریاست‌جمهوری برزیل می‌رسد. طرح انتقال پایتخت نیز در ۱۸ آوریل ۱۹۵۶ به تصویب کنگره می‌رسد و به صورت قانون در می‌آید. آن زمان تنها یک خانواده چادرنشین در حومه شهر ساکن بود؛ اما کوبیشک در کمتر از دو هفته خانه کانکسی خود را در آن جا بنا می‌کند و از اکتبر ۱۹۵۶ برنامه ساخت جاده‌ها و ساختمان‌های شهر آغاز می‌شود. در ابتدا ۲۶ شرکت، متقاضی طراحی نقشه معماری و ساخت شهر می‌شوند که در نهایت شخصی به نام «لوسیا کاستا»، رییس یک شرکت مهندسی برنده مناقصه می‌شود. سپس شخص دیگری به نام «اسکار نی میر» به عنوان سازنده، برنده می‌شود. مهندسی که هنوز در قید حیات است و لقب معمار اصلی شهر برازیلیا را با خود دارد. وی ساخت احجام ناودیسی و تاقدیسی اطراف کنگره و ساختمان ریاست‌جمهوری را بر عهده می‌گیرد. اکنون پس از نزدیک به ۵۰ سال چنانچه قرار باشد تغییری در شهر داده شود با نظر؛ مستقیم «اسکار نی میر» آن کار صورت می‌پذیرد طوری که دور برگردان‌های جدید پایتخت که در سال‌های اخیر ساخته شده پس از تایید وی به اجرا درآمده است.

کار احداث پایتخت جدید برزیل ابتدا با ۲۵۰۰ نیروی کار آغاز می‌شود که در سال سوم به ۶۵‌هزار نفر می‌رسد. مسوول موزه درباره تامین آب و برق پروژه پاسخ می‌دهد: برق از سد ایالت شمالی به نام «مینا ژرایز» و آب نیز از ایالت جنوب برازیلیا به نام «گویایز» تامین می‌شود. از سوی دیگر بودجه‌ای که برای ساخت پایتخت جدید در کنگره تصویب شد معادل ۳/۲درصد تولید ناخالص داخلی برزیل در آن زمان بود.

در آن ایام ریل عبوری آن منطقه، تنها دسترسی شهر به امکانات حمل و نقل به شمار می‌آمد که بخش اعظم پشتیبانی بر دوش آن قرار داشت. البته در آن روزها به سبب همواری منطقه فرودگاهی نیز برای هواپیماهای کوچک ساخته می‌شود.

سرانجام در سال چهارم پروژه و در روز ۲۱ آوریل ۱۹۶۰ جشن افتتاحیه پایتخت در شور و هیجان خاصی برگزار می‌شود. نخستین بنا‌هایی که در آن زمان افتتاح می‌شود، کلیسای محله ۳۰۸ و بعد کاخ آلوورادا ( Alvorada )- ریاست‌جمهوری - است. نکته قابل توجه نیز آن است که وی میان سازندگان، کورس اتمام پروژه به راه انداخت و به آنان اعلام کرد، نخستین سفارتخانه را شخصا افتتاح می‌کند و آن سفارتخانه ای که توسط وی گشایش یافت، همانا سفارت ایران بود.

وی در حاشیه پایتخت دو رودخانه مصنوعی اما زیبا تعبیه می‌کند که به شکل بال‌های گشوده یک پرنده می‌ماند. هر چند برخی می‌گویند دو سوی دریاچه با پیکره شهر شکل صلیب را نمایان می‌کنند. از مسوول موزه وقتی درباره اینکه برخی معتقدند طراحی شهر توسط یک آلمانی صورت گرفته سوال می‌شود؛ روی خوشی به این سوال نشان نمی‌دهد و می‌گوید : این شایعات اصلا صحیح نیست؛ ایده اولیه نیز توسط برزیلی‌ها طرح شده است. گفته می‌شود در حالی که ژوسیلینیو کوبیشک در نظر داشت سمت و سوی شهر را برای مسوولان تشریح کند، دو دست خود را به طرفین باز کرد که این حرکت، شکل صلیب یا دو بال هواپیما را در ذهن طراح تداعی می‌کند و همان تصویر، ایده نخستین پایتخت را رقم می‌زند.

یک‌سال پس از آن، دوره ریاست‌جمهوری جی.کی به اتمام ‌رسید؛ اگرچه پس از آن سه سال نیز سناتور ایالت گویایز شد. هرچند بانی انتقال پایتخت در سال ۱۹۶۴ از سوی حکومت دیکتاتوری - نظامی «ژانیو کوادروز» و پس از آن «ارنستو گایز» تحت تعقیب قرار داده می‌شود؛ طوری که قهرمان ملی برزیل به مدت ۳ سال مجبور به گریز به خارج کشور می‌شود. وی سرانجام تنها چند ماه پس از بازگشت به کشورش در ۲۲ آگوست ۱۹۷۶ در سانحه رانندگی در مسیر ریو دوژانیرو به برازیلیا جان خود را از دست می‌دهد.

ژوسیلینیو کوبیشک اگرچه امروز در میان مردم خود حضور ندارد، اما برزیلی‌ها به پاسداشت خدمات وی روز ۲۱ آوریل را جشن می‌گیرند که در آن تمام شخصیت‌های عالی کشور از جمله رییس‌جمهور، سناتور‌ها، ژنرال‌ها و... حضور دارند. مردم برزیل می‌گویند ما از شخصیتی تقدیر می‌کنیم که طرح ۷۵سال بایگانی شده را تنها در مدت ۵ سال به واقعیت تبدیل کرد.

پایتخت با حرف منتقل نمی‌شود

انتقال پایتخت در ایران تاکنون چندین بار در دولت‌های مختلف مطرح شده است.

آخرین بار زمستان سال گذشته بود که وزیر کار دولت نهم از بررسی این موضوع در دولت خبر داد. انتقال پایتخت از تهران پیش‌از این در دولت آقای خاتمی نیز پیگیری شد که البته در آن زمان مطالعات و بررسی‌ها تا حد زیادی پیش رفت، اما عملی نشد.

دکتر علی عبد‌العلی‌زاده، وزیر مسکن دولت هشتم درباره اینکه چرا در آن دوران همچون حال این موضوع در حد طرح باقی ماند؟ به «دنیای اقتصاد» گفت: «روزی که من وزیر شدم و رفتم این موضوع را با مدیران ارشد کشور درمیان بگذارم، نظرات بسیار متفاوت بود. ما باید همه را به اجماع می‌رساندیم که البته بعد از مطالعه مفصل در آخر دولت ما، تقریبا اتفاق نظر بر این بود که می‌شود پایتخت را منتقل کرد. خدا رحمت کند آقای مهندس کازرونی در زمان وزارت بنده جامع‌ترین مطالعه را برای این کار بزرگ انجام دادند. در مطالعات دقیقا پیش‌بینی شده بود که پایتخت در چند مرحله می‌تواند از تهران منتقل شود. عبدالعلی‌زاده افزود: ما اگر بتوانیم دولت را از تهران جدا کنیم و به جای دیگر ببریم، در درازمدت خدمت اساسی به مردم کرده‌ایم.وی در پاسخ به این سوال که «فکر می‌کنید روزی اجازه به انتقال پایتخت داده شود؟» گفت: یکی از ملزومات جابه‌جایی پایتخت وجود یک دولت قدرتمند است تا بتواند وحدت نظر را در این مورد ایجاد کند؛ یعنی کار را جلو ببرد. به هر حال دولت باید در همان اول کارش، اولویت اصلی‌اش همین موضوع باشد و ۸ سال کار کند تا انتقال اتفاق بیافتد و الا سال چهارم از این حرف‌ها زدن خطا است.