شوک پلاسکو به پایتخت

آتش‌‌‌سوزی ساختمان‌‌‌برانداز پنج‌شنبه گذشته در قلب تجاری تهران، از یک واقعیت تلخ منتسب به پایتخت پرده برداشت. غلبه حریق بر پلاسکو به رغم ۵/ ۳ ساعت مقاومت سازه برج در برابر آتش، نشان داد که ساختمان‌‌‌های قدیمی اما پر رفت و آمد موجود در تهران به‌عنوان اماکن عمومی حساس و تحت ریسک بالا، اگرچه از مقاومت سازه‌‌‌ای اولیه و شکل متفاوت ساخت برخوردارند اما شیوه بهره‌‌‌برداری از این ساختمان‌‌‌ها چون که طی سال‌‌‌های اخیر کاملا در تضاد با رفتار استفاده‌‌‌‌‌‌کنندگان ساختمان‌های مشابه در سایر کشورها بوده، هم‌اکنون محدوده اطراف برج‌‌‌ها را با خطر تکرار حوادثی به مراتب تلخ‌‌‌تر از حادثه ساختمان پلاسکو روبه‌رو کرده است.

ساختمان ۱۷ طبقه پلاسکو واقع در خیابان جمهوری با ۵۴ سال عمر بنا، حوالی ساعت ۸ صبح روز پنج‌شنبه سی ام دی ماه، در طبقات ۱۰ و ۱۱ دچار حریق شد. نیروهای آتش‌نشان در کمتر از ۳ دقیقه در محل حاضر شده و موفق به اطفای حریق در طبقات کانونی آتش می‌شوند اما سه ساعت و نیم بعد، تحت تاثیر افت شدید مقاومت سازه فولادی یکپارچه ساختمان پلاسکو در طبقات بالای محل آتش‌سوزی اولیه، ساختمان از بالا شروع به ریزش می‌کند و به‌صورت کامل تخریب می‌شود.حجم آوارهای به جا مانده از ساختمان پلاسکو به ارتفاع یک ساختمان سه طبقه، باعث شد کار آواربرداری برای کشف شهدای آتش‌نشان و همچنین اجساد شهروندان و حاضران این ساختمان، زمانبر شود. هنوز به‌صورت رسمی، علت حادثه به معنای عامل شروع آتش، اعلام نشده است اما طی چند روز اخیر، اتصال سیم برق و همچنین اشکال در وسایل سنتی گرمایشی، به‌عنوان دو گزینه احتمالی از سمت برخی مسوولان درباره علت شروع حریق، اعلام شده است.

مسوولان شهری و همچنین دستگاه‌های دولتی با دستوراتی که در همان روز اول فروریزش پلاسکو از سمت مقامات ارشد دولت اعلام شد، اولویت عملیات مهار بحران پلاسکو را بر «یافتن همه افراد زیرآوار مانده و آواربرداری کامل از محل حادثه» قرار دادند تا بعد از پایان کامل عملیات امداد و نجات، تحقیقات و تجسس‌ها درباره علت شروع حریق آغاز شود. ساختمان پلاسکو، یک ساختمان با کاربری کامل تجاری نبود. در این ساختمان که طبق اعلام مقامات شهرداری بین ۵۷۰ تا ۵۸۰ واحد کوچک و بزرگ تجاری و صنفی وجود داشته، واحدهای مستقر از طبقات صفر تا پنج ساختمان، فعالیت تجاری داشتند و از طبقات ۶ به بالا، به نوعی فعالیت‌های انبارداری البسه و پوشاک و همچنین کارگاه‌های کوچک تولید پوشاک، دایر بوده است.این شکل بهره‌برداری از ساختمان‌‌های قدیمی، در حجم قابل توجه و البته نگران‌کننده، در مناطق فرسوده، متراکم و نفودناپذیر شهر تهران (نفوذناپذیر به معنای دسترسی سخت تیم‌های عملیات و نجات به محل در صورت بروز حادثه)، یک تهدید بزرگ و بالقوه برای کل شهر محسوب می‌شود.

برخی مالکان و بهره‌برداران برج پلاسکو به‌عنوان ساختمانی در گروه اماکن عمومی حساس و پررفت و آمد، دست کم ۱۰ بار طی چهار سال گذشته با اخطار مکتوب آتش‌نشانی و شهرداری منطقه از بابت خلاء استانداردهای ایمنی مواجه شده بودند که البته گفته می‌شود به علت آنکه عمده واحدهای تجاری و صنفی در این ساختمان به‌صورت انتقال سرقفلی به کسبه و تجار، اداره می‌شده، چرخه مناسبی بین بهره‌برداران و صاحبان از بابت پیگیری و رسیدگی به امورات ساختمان، وجود نداشته است. جالب آنکه در روزهای اخیر اعلام شد در نیمه اول امسال یک مانور امداد و نجات در محل ساختمان پلاسکو برای سنجش میزان آمادگی در برابر حوادث غیرمترقبه نیز انجام شده بود. اما یک جرقه در صبح یک روز نیمه تعطیل در ساختمان پلاسکو و سرایت آن به چندین طبقه و در نهایت فروریزش کل سازه نشان داد که وضعیت ساختمان‌های قدیمی و بلندمرتبه به لحاظ ایمنی، به حدی وخیم است که برای کنترل آن باید اقدامات ضربتی در پایتخت در دستور کار قرار بگیرد.نزدیک به یک هزار ساختمان بلندمرتبه (بیش از ۱۲ طبقه) در تهران وجود دارد که حدود نیمی از این ساختمان‌ها دارای حداقل ۱۲ تا ۱۵ سال عمر بنا هستند.برآوردهای اولیه مشخص می‌کند دست کم ۴۰ درصد از ساختمان‌های مرتفع شهر کاربری تجاری و اداری به شکل رسمی و از قبل تعیین شده (برابر پروانه و پایان کار صادره) دارند. با این حال، حجم قابل توجهی از برج‌های قدیمی و حتی نوساز، از سوی مالکان‌شان به‌صورت غیررسمی از کاربری اولیه خارج شده‌اند و از مسکونی به تجاری یا از تجاری به انبار و محل سایر فعالیت‌های اقتصادی تبدیل شده‌اند.

اخیرا فرماندار شهر تهران اعلام کرده ۵۰۰۰ انبار ذخیره کالاهای قابل اشتعال (عمدتا لباس) در مناطق متراکم شهر تهران وجود دارد که باید هرچه سریع‌تر برای سبک‌سازی تهران از این سازه‌ها، اقدام شود. همچنین مطابق اعلام یک عضو شورای شهر تهران، ۳۰۰۰ ساختمان شبیه پلاسکو به لحاظ عدم ایمنی -وضعیت خطر بالای آتش‌سوزی- در شهر تهران وجود دارد به‌طوری‌که ۴۰ درصد ساختمان‌های تجاری مناطق جنوبی پایتخت از جمله منطقه ۱۲، جزو این گروه از سازه‌ها محسوب می‌شوند. کارشناسان اجتماعی و اقتصاد شهری در تحلیل این وضعیت معتقدند: «سکونت شهروندان تهرانی در سازه‌های مرگ از هر دو طیف خانوارهای ساکن در ساختمان‌های مسکونی و فعالان اقتصادی ساکن در ساختمان‌های تجاری واقع در مناطق و اماکن پرخطر»، محصول عادت بلندمدت به شرایط سکونتی است که عملا امکان تشخیص شدت خطر و ریسک را برای ساکنان کمرنگ کرده است.

برج‌های قدیمی فاقد ضریب ایمنی حداقلی در برابر آتش، ساختمان‌های پرخطر شهر تهران هستند که نه تنها مالکان و بهره‌برداران که کل شهروندان پایتخت را هر لحظه تهدید می‌کند. برخی متخصصان بحران‌های غیرمترقبه شهری، فرجام پلاسکو پس از ۵/ ۳ ساعت آتش‌سوزی را از بابت فروریزش عمودی، یک نقطه مثبت در میان انبوه ابهامات و مولفه‌های نگران‌کننده و غیرقابل جبران این حادثه عنوان می‌کنند و در تحلیل این دیدگاه می‌گویند: اگر ساختمان پلاسکو به جای فروریزش عمودی، در جهات مختلف دچار آسیب و ریزش می‌شد، حجم تلفات و آسیب‌های انسانی و اقتصادی، چندین برابر افزایش پیدا می‌کرد. پرتاب قطعات آهنی و گداخته سازه پلاسکو به دو خیابان شلوغ و اصلی جمهوری و فردوسی، می‌توانست مصدومین و کشته‌های حادثه را افزایش دهد.بیش از ۲۰ آتش‌نشان فداکار و از جان گذشته، در حادثه پلاسکو زیر آوار ماندند. همچنین گفته می‌شود برخی کسبه ساختمان که در لحظه شروع آتش‌سوزی برای جمع‌آوری اسناد مالی دفتر، وارد ساختمان شدند و همچنین تعدادی کارگر، در زیر آوار ماندند. برآوردهای اولیه از میزان خسارت اقتصادی به صاحبان واحدهای تجاری و صنفی ساختمان پلاسکو، بیش از ۱۰۰۰ میلیارد تومان را نشان می‌دهد.تخمین زده می‌شود آواربرداری کامل از محل به معنای پایان عملیات مهار بحران، حداقل ۱۰ روز به طول بینجامد.

در سه روز اول بروز حادثه، مقامات مختلف دولتی و مسوولان ارشد کشور از محل حادثه فروریزش پلاسکو بازدید کردند و هریک، این فاجعه را یک برش تلخ از تهدید بزرگی که در پس پلاسکوهای دیگر نهفته است، عنوان کردند. هر یک از حداقل ۳۰۰۰ ساختمان قدیمی پر رفت‌وآمد و فاقد ضریب ایمنی در مناطق مختلف شهر تهران از جمله بافت فرسوده و پرریسک پایتخت، یک «پلاسکو» تلقی می‌شود که اگر رسیدگی‌ فوری به آنها صورت نگیرد، می‌توانند به سرنوشت پلاسکو دچار شوند.بررسی‌ها درباره آنچه باید در این مقطع برای مهار حوادث مشابه پلاسکو، در تهران صورت بگیرد، نشان می‌دهد مجموعه دولت و مدیریت شهری با استفاده از بازوهای در اختیار، باید سه طرح ضربتی برای کاهش ریسک ساختمان‌های پرخطر انجام دهند تا احتمال آتش‌سوزی‌های مشابه ساختمان پلاسکو به حداقل برسد.

تحلیل آتش‌سوزی پلاسکو از زاویه فنی مشخص می‌کند در شرایطی که ساختمان‌های سازه فلزی بین ۲ تا حداکثر ۳ ساعت، در برابر آتش‌سوزی تاب می‌آورند، ساختمان پلاسکو ۵/ ۳ ساعت دوام آورد. این اتفاق نشان می‌دهد مقاومت اولیه برخی ساختمان‌های قدیمی به دلیل نوع و شکل ساخت، از حد لازم برخوردار است اما نحوه مصرف و بهره‌برداری از این ساختمان‌ها به‌گونه‌ای است که بر مقاومت اولیه اثر معکوس می‌گذارد و سازه را مستعد فروریزش می‌کند.

ضوابط درج شده در مقررات ملی ساختمان و همچنین الگوی عمده کشورهای توسعه‌یافته در این حوزه نشان می‌دهد ساختمان‌های دارای کاربری‌های مختلف به‌خصوص ساختمان‌های حساس (اماکن عمومی و پر رفت‌وآمد، بناهای اداری، تجاری، صنعتی و انبارها) باید بعد از تکمیل ساخت و تحویل به بهره‌بردار، به مدیریت بهره‌برداری مجهز شوند. وظیفه مدیریت بهره‌برداری، انجام دوره‌های منظم سرویس، تجهیز و نگهداری ساختمان است تا امکانات فنی و ایمنی ساختمان را متناسب با گذر زمان و شدت بهره‌برداری مالکان و استفاده‌کنندگان از ساختمان، به‌روزرسانی کند و نواقص احتمالی ریز و درشتی که می‌تواند در زمان بحران ناشی از آتش‌سوزی، دردسرساز شود را برطرف نماید.

«مدیریت بهره‌برداری و نگهداری» در ساختمان‌ها در کشورهای مختلف، بیش از ۱۰۰ سال است که با همکاری از پیش تعریف شده بین نهادهای مدیریت بحران وابسته به دولت‌های محلی و همچنین مالکان و بهره‌برداران ساختمان، اجرایی شده است. عمده مسوولیت حیاتی و کلیدی «مدیر بهره‌بردار یا همان مسوول تعمیر و نگهداری در ساختمان»، چک آپ شرایط ایمنی سازه در برابر حریق و آتش است.وظایف مدیر در این حوزه، بیش از آنکه اختیاری یا سلیقه‌ای باشد، به‌صورت سلبی و اجباری تعریف شده است طوری که هزینه جریمه‌های تعریف شده برای کوتاهی در مسوولیت حفظ ایمنی ساختمان در برابر آتش، به مراتب سنگین‌تر از هزینه اقدامات لازم برای ایمن‌سازی ساختمان است.مدیر بهره‌بردار موظف است یک طرح ویژه برای پیش‌بینی آتش‌سوزی در ساختمان به همراه نقشه‌های نحوه مهار، فرار و نجات، برای ساختمان تحت کنترل خود تدوین کند و آن را به تایید نهادهای مدیریت بحران شهر برساند.

اجبار مالکان و بهره‌برداران ساختمان‌های پرخطر به استخدام مدیر بهره‌بردار (مسوول تعمیر و ایمنی ساختمان)، اولین طرح ضربت برای نجات پایتخت از تهدید پلاسکوهای خفته در شهر است. دومین طرح ضربتی که مکمل اجرای طرح اول و تضمین‌کننده آن است، مستقیما به حوزه وظایف مدیریت شهری پایتخت مربوط می‌شود. این طرح که دست کم پنج مصوبه در شورای شهر تهران طی پنج سال اخیر، اجرای آن را به مدیریت شهری تکلیف کرده است، بر محور «پیشگیری از حریق» و «مقاوم‌سازی پایتخت به‌واسطه افزایش مقاومت ساختمان‌ها در برابر آتش‌سوزی» می‌چرخد.

سازمان آتش‌نشانی موظف است در کنار تجهیز و افزایش توانایی برای اطفای حریق، بخشی از امکانات شهر را در مسیر «پیشگیری از حریق» متمرکز کند. تجربه کشورهای مختلف از جمله امارات نشان داده است هر چقدر مقاومت شهرها در برابر حوادث حریق از طریق اقدامات پیشگیرانه و بازدارنده، افزایش پیدا کند، نیاز به ماموریت‌های اطفای حریق، کاهش خواهد یافت. نهادهای مسوول پیشگیری از حریق در تهران وظیفه دارند با شناسایی ساختمان‌های پرخطر و نقاط آسیب‌پذیر شهر بخصوص ساختمان‌های حساس،‌ اقدامات لازم جهت کاهش آثار سوء ناشی از آتش‌سوزی‌ها و خطرات ثانویه آن را کاهش دهند. در این مسیر، باید ابتدا شناسنامه ایمنی (مجوز ایمنی) به منظور نظارت و کنترل بر تحقق شرایط ایمنی ساختمان‌ها در برابر سوانح گوناگون از جمله آتش‌سوزی، صادر شود. طی روزهای اخیر، بحث‌های فراوانی درباره مسوول نهایی کنترل ایمنی ساختمان پلاسکو در شبکه‌های مجازی مطرح شد که نشان از آن دارد که نوعی ابهام فکری درباره مسوولیت شهرداری یا عدم مسوولیت این نهاد نسبت به ایمنی ساختمان‌های پرخطر مطرح است.

مطابق بند ۱۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، مدیریت شهری باید برای رفع خطر سیل، حریق و ساختمان‌های ناامن، اقدامات لازم و تدابیر موثر انجام دهد. در این بند از قانون، وظیفه رفع خطر در صورت بی‌عملی مالکان و بهره‌برداران، برعهده شهرداری‌ها گذاشته شده است و ساختمان‌های تجاری و اماکن عمومی نیز به‌عنوان ساختمان‌های مشمول این قانون، مورد اشاره قرار گرفته است.

در قالب این قانون و همچنین مصوبات سال‌های اخیر شورای شهر، مدیریت شهری باید با کنترل و نظارت بر ایمنی فعالیت‌های صنوف مختلف و تعامل با مجامع صنفی به منظور افزایش ایمنی صنوف پرخطر و صدور دستورالعمل و مجوز ایمنی در مراحل صدور و تمدید پروانه‌های کسب، اقدامات لازم را انجام دهد. به این ترتیب، برای جلوگیری از تکرار حوادث مشابه پلاسکو، راهکار ضربتی می‌تواند تعامل مشترک شهرداری و اتحادیه‌ها برای ایمن‌سازی ساختمان‌های محل فعالیت‌ صنوف در برابر حریق و آتش‌سوزی باشد. سومین طرح ضربتی باید از طرف دولت، برای اجرای بیمه ایمنی کیفیت ساختمان و همچنین خارج کردن انبارها و کارگاه‌های تولیدی از داخل شهر، عملیاتی شود. در صورتی که مالکان ساختمان‌های پرخطر موظف به بیمه ایمنی شوند، فرآیند صدور بیمه‌نامه به‌صورت خودکار به کنترل ضریب ایمنی، فعالیت مدیر بهره‌‌بردار و در نهایت کاهش خطر حریق منجر می‌شود.در کشور ژاپن، از آنجا که هزینه صدور بیمه‌نامه ایمنی برای ساختمان‌ها به تناسب عمر بنای ساختمان و میزان تجهیزات پیشگیری و اطفای حریق در آن ساختمان، تعیین می‌شود، هزینه بالای بیمه برای ساختمان‌های با درجه ایمنی پایین موجب می‌‌شود مالکان و بهره‌برداران برای سال بعد و تا مرحله قبل از تمدید بیمه‌نامه، نسبت به تقویت تجهیزات ایمنی ساختمان خود، اقدام کنند.کارشناسان امیدوارند شوک ناشی از فاجعه پلاسکو به عزم مسوولان برای اجرای همزمان این سه طرح بینجامد.