نگاهی به دگرگونی‌های ساختاری و فرمی در آیین‌های سوگواری محرم در ایران
راه و رسم معاصر برای یک ماتم کهن
آزاده پنیریان
در نزیک به ۱۰ سال گذشته که رسانه‌های موبایلی، ماهواره‌ای و اینترنتی گسترش چشمگیری داشته‌اند، برجسته شدن برخی مفاهیم و کهن الگوهای فرهنگی-آیینی در ایران بیش از همیشه اتفاق افتاده است.
برای مثال در برگزاری آیین عزاداری ماه محرم، به واسطه گسترش چندرسانه‌ای‌ها، تغییرها و تحول‌های گسترده‌ای رخ داده است. به این معنی که گسترش چند رسانه‌ای‌ها و ارتباطات میان فرهنگی گسترده در ورای مرزهای جغرافیای سیاسی و فرهنگی، سبک زندگی جوانان و نوجوانان را تا حد بسیار زیادی از سبک زندگی والدین و نسل‌های پیش از آنها متفاوت کرده است.
در نزیک به ۱۰ سال گذشته که رسانه‌های موبایلی، ماهواره‌ای و اینترنتی گسترش چشمگیری داشته‌اند، برجسته شدن برخی مفاهیم و کهن الگوهای فرهنگی-آیینی در ایران بیش از همیشه اتفاق افتاده است.
برای مثال در برگزاری آیین عزاداری ماه محرم، به واسطه گسترش چندرسانه‌ای‌ها، تغییرها و تحول‌های گسترده‌ای رخ داده است. به این معنی که گسترش چند رسانه‌ای‌ها و ارتباطات میان فرهنگی گسترده در ورای مرزهای جغرافیای سیاسی و فرهنگی، سبک زندگی جوانان و نوجوانان را تا حد بسیار زیادی از سبک زندگی والدین و نسل‌های پیش از آنها متفاوت کرده است.
آزاده پنیریان
در نزیک به ۱۰ سال گذشته که رسانه‌های موبایلی، ماهواره‌ای و اینترنتی گسترش چشمگیری داشته‌اند، برجسته شدن برخی مفاهیم و کهن الگوهای فرهنگی-آیینی در ایران بیش از همیشه اتفاق افتاده است.
برای مثال در برگزاری آیین عزاداری ماه محرم، به واسطه گسترش چندرسانه‌ای‌ها، تغییرها و تحول‌های گسترده‌ای رخ داده است. به این معنی که گسترش چند رسانه‌ای‌ها و ارتباطات میان فرهنگی گسترده در ورای مرزهای جغرافیای سیاسی و فرهنگی، سبک زندگی جوانان و نوجوانان را تا حد بسیار زیادی از سبک زندگی والدین و نسل‌های پیش از آنها متفاوت کرده است. نشانه‌های این تفاوت در همه شئون زندگی جوانان و نوجوانان ایرانی نما و نمود دارد. بی تردید می‌توان گفت که یکی از این شئون تغییر در سبک زندگی جوانان و نوجوانان ایرانی، تحولات مربوط به حوزه‌های عمومی و آیین‌های اجتماعی است که مهم‌تر از همه اینها را می توان آیین‌های عزاداری ایام سوگواری و به ویژه عزاداری حضرت امام حسین (ع) معرفی کرد.
مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه محرم هرسال، حال و هوای خاصی را در جامعه ایجاد می‌کند. آیین‌های عزاداری محرم، چندین قرن است که به‌طور مداوم انجام می‌شوند، اما همچنان که گفته شد مطالعات و بررسی‌ها به‌خصوص در سال‌های اخیر، بیانگر تغییرات پیاپی در این نظام آیینی است. این تغییر و تحولات آیینی، فی نفسه موضوع با ارزشی برای تاملات جامعه شناختی و انسان شناختی هستند.تداوم سنت‌های یک منطقه در گرو شناخت نمادهای ملموس و غیرملموس سنت و تلاش در جهت نگهداری و حفظ آنها است. به‌هم پیوستن نمادها در کنار هم، در یک مجموعه، سبب شکل‌گیری یک مفهوم کلی یا یک نظام معنایی منسجم می‌شود که برای دستیابی به مفهوم کلی آن، باید همه جوانبش را مورد بررسی قرار داد. در عین حال، نمادهایی مادی هم هستند که به دلیل جنبه عینی و ملموس بودنشان، درکی از محسوسات ایجاد کرده و سبب تداوم یک آیین و سنت می‌شوند. به این مبنا، شناخت نمادهای ملموس و غیرملموس آیین‌های عزاداری برای حفظ این آیین ضروری می‌نماید. در ادامه، به بررسی اجمالی تحولات اجرای آیین‌ها در ماه محرم در مجالس عزاداری می‌پردازیم.
سبک‌های تازه در مداحی‌های محرم
در سال‌های اخیر، شاهد به‌وجود آمدن سبک جدیدی از مداحی و عزاداری در مراسم‌های روضه‌خوانی ماه محرم بوده‌ایم. شیوه نوینی که به‌خصوص از طرف جوانان مورد استقبال قرار گرفته و امروزه در کنار روش‌های سنتی در مجالس عزاداری به‌کار می‌رود. این سبک جدید عزاداری شامل سخنرانی و مداحی است که به دنبال موجی از اندیشه‌های نوین و به دور از شائبه‌های تحجر شکل گرفته و به سبب نزدیکی با تفکرات جوانان امروزی، از سوی آنان مورد استقبال و پشتیبانی قرار گرفته است که در نهایت روند خاصی را در درک سنت‌ها توسط مردم ایجاد کرده است.
تغییر در روش‌های عزاداری
کمی تامل در برگزاری آیین‌ها، ما را به وجود تفاوت‌هایی که در سال‌های اخیر در روش‌های عزاداری رخ داده است، رهنمون می‌شود. عزاداری سنتی بیشتر در مساجد و در محله‌های قدیمی برگزار شده و سخنرانی‌ها توسط روحانیون و مداحی‌ها توسط مداحان، به شیوه کاملا سنتی اجرا می‌شود. مضمون و موضوع سخنرانی‌ها و مداحی‌ها بیشتر در وصف واقعه کربلا و نوع عزاداری‌ها هم به شیوه‌ای کاملا سنتی و به زبان عامیانه ذکر می‌شود؛ به گونه‌ای که ذکر مصائب کربلا برای عموم مردم قابل فهم و درک بوده و با اینکه هر ساله به همان‌گونه، تکرار می‌شوند، نه تنها از عمق فاجعه کم نشده، بلکه تکرار این مصائب به حفظ ارزش‌ها و محکم‌تر شدن اعتقادات مخاطبان می‌انجامد. متولیان سنتی بر تکرار اجرای آیین عزاداری به همان شیوه قدیمی تاکید دارند و آن را برای حفظ اصالت این آیین ضروری می‌دانند. در روش سنتی اجرای آیین های عاشورا، متن سخنرانی‌ها و شعرهای مداحی، تکرار همان متن‌های اصیل پیشین است که با ریتمی آرام و یکنواخت، با سینه‌زنی و زنجیرزنی عزاداران همنوا می‌شود.
تداوم آیین عزاداری به شیوه سنتی، علاوه بر بخش سخنرانی و مداحی، در گرو شناخت نمادهای عینی و حفظ آن است. نمادهایی چون علم و علامت‌ها، پرچم‌ها و تمثال‌ها و شمایل شیعیان که هرساله توسط هیئت‌های سنتی برای تزئین مکان‌های عزاداری به کار می‌روند، در واقع، ناخودآگاه، در جهت حفظ و آیین سنتی به کار برده می‌شوند.
به‌جا آوردن آداب سنتی عزاداری از جمله تزئین محل‌های عزاداری با پرچم‌هایی که با زمینه سیاه و قرمز و سبز، با گلدوزی رنگی با مضامین مدح ائمه و چهارده معصوم و شعرهایی در رابطه با واقعه عاشورا و نیز به‌کار بردن علم و علامت‌ها که امروزه بیشتر در حسینیه‌ها و مساجد نصب می‌شوند، از جمله آداب سنتی عزاداری است؛ از نظر متولیان سنتی برای حفظ اصالت مراسم عزاداری باید پایبند این آداب بود. همان‌طور که توجه به نمادهای ملموس و غیرملموس آیین سنتی عزاداری توسط افراد پیر و جوان در بسیاری از هیئت‌های قدیمی سبب تداوم این سنت می‌شود، بالعکس، در هیئت‌های تازه‌تاسیس نقش نمادهای سنتی کمتر بوده و افراد در این گونه مجالس بیشتر به سخنرانی و مداحی با سبک جدید می‌پردازند تا به جنبه‌های آیینی فرهنگ محرم.
محل برگزاری مجالس عزاداری به شیوه‌های غیرسنتی، حسینیه‌ها و خیمه‌هاست. تاکید افراد در این‌گونه مجالس بیشتر بر سخنرانی و مداحی بوده و البته سبک سخنرانی و مداحی نیز با مجالس سنتی متفاوت است. بدین مبنا، جنبه‌های نمادین آیین عزاداری محرم از جمله به‌کارگیری علم‌ها و پرچم‌ها و تمثال و شمایل‌ها، در این هیئات از کاربری کمتری برخوردار است. بدین طریق، شاهد مکان‌های عزاداری جدید هستیم که طبق سلیقه‌های نو، برای برپایی مجالس عزاداری تزئین می‌شوند. مکان‌های عزاداری بیشتر با پارچه‌های سیاه یکدست پوشانده شده و معمولا جایگاه مخصوص برای سخنران و مداح بالاتر از سطح مردم قرار می‌گیرد و اگر هم پرچمی وجود داشته باشد، با طرح‌های گرافیکی بسیار ساده و به‌صورت چاپی پشت سر جایگاه سخنران نصب می‌شود. اما در مساجد سنتی معمولا دورتادور مسجد یا پرچم‌های رنگارنگ که معرف نام هیئت و محله آن است، پوشیده شده است. این پرچم‌ها، به‌طور معمول، از نذورات افراد همان محله برای مکان عزاداری است.
یک پایان‌بندی
به‌طورکلی، می‌توان چنین عنوان کرد که در عزاداری‌های سنتی، توجه به عناصر ملموس و غیر ملموس سبب شکل‌گیری آیین می‌شود، در نتیجه علاوه بر بازآموزی و یادآوری واقعه عاشورا توسط سخنرانان، جنبه‌های فرهنگی این آیین نیز مورد توجه قرار گرفته و استفاده از عناصر ملموس همچون علم‌ها، پرچم‌ها و شمایل برای برگزاری مجالس عزاداری ضرورت دارد. اما، در عزاداری غیرسنتی، نمادهای مادی و عینی آیین کنار رفته و تنها به انجام سخنرانی و مداحی و سینه‌زنی- و حتی در بعضی مکان‌ها در حد افراط- پرداخته می‌شود.
تجددگرایی و نوگرایی جوامع، سبب بروز تغییرات فرهنگی و اجتماعی شده است. مدرن‌گرایی افراد، تغییر و تحولات کاربردی آیین‌ها و مناسک را ایجاد کرده و سبب شکل‌گیری سبک جدیدی از اجرای آیین‌های سنتی شده است. آیین‌های عزاداری محرم نیز از این تغییرات محفوظ نمانده و به فراخور تغییرات اجتماعی دچار تحولاتی در روش‌های اجرا شده؛ سبک جدید عزاداری که در ابتدا با ممانعت‌هایی روبرو بود، امروزه در کنار سبک سنتی، به‌راحتی توسط افراد اجرا می‌شود. نکته قابل توجه اینجاست که در برگزاری مراسم‌های عزاداری، طرفداران و برگزارکنندگان هر دو شیوه سنتی و غیر سنتی، در کنار هم، به اجرای آیین می‌پردازند.
در نزیک به ۱۰ سال گذشته که رسانه‌های موبایلی، ماهواره‌ای و اینترنتی گسترش چشمگیری داشته‌اند، برجسته شدن برخی مفاهیم و کهن الگوهای فرهنگی-آیینی در ایران بیش از همیشه اتفاق افتاده است.
برای مثال در برگزاری آیین عزاداری ماه محرم، به واسطه گسترش چندرسانه‌ای‌ها، تغییرها و تحول‌های گسترده‌ای رخ داده است. به این معنی که گسترش چند رسانه‌ای‌ها و ارتباطات میان فرهنگی گسترده در ورای مرزهای جغرافیای سیاسی و فرهنگی، سبک زندگی جوانان و نوجوانان را تا حد بسیار زیادی از سبک زندگی والدین و نسل‌های پیش از آنها متفاوت کرده است. نشانه‌های این تفاوت در همه شئون زندگی جوانان و نوجوانان ایرانی نما و نمود دارد. بی تردید می‌توان گفت که یکی از این شئون تغییر در سبک زندگی جوانان و نوجوانان ایرانی، تحولات مربوط به حوزه‌های عمومی و آیین‌های اجتماعی است که مهم‌تر از همه اینها را می توان آیین‌های عزاداری ایام سوگواری و به ویژه عزاداری حضرت امام حسین (ع) معرفی کرد.
مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه محرم هرسال، حال و هوای خاصی را در جامعه ایجاد می‌کند. آیین‌های عزاداری محرم، چندین قرن است که به‌طور مداوم انجام می‌شوند، اما همچنان که گفته شد مطالعات و بررسی‌ها به‌خصوص در سال‌های اخیر، بیانگر تغییرات پیاپی در این نظام آیینی است. این تغییر و تحولات آیینی، فی نفسه موضوع با ارزشی برای تاملات جامعه شناختی و انسان شناختی هستند.تداوم سنت‌های یک منطقه در گرو شناخت نمادهای ملموس و غیرملموس سنت و تلاش در جهت نگهداری و حفظ آنها است. به‌هم پیوستن نمادها در کنار هم، در یک مجموعه، سبب شکل‌گیری یک مفهوم کلی یا یک نظام معنایی منسجم می‌شود که برای دستیابی به مفهوم کلی آن، باید همه جوانبش را مورد بررسی قرار داد. در عین حال، نمادهایی مادی هم هستند که به دلیل جنبه عینی و ملموس بودنشان، درکی از محسوسات ایجاد کرده و سبب تداوم یک آیین و سنت می‌شوند. به این مبنا، شناخت نمادهای ملموس و غیرملموس آیین‌های عزاداری برای حفظ این آیین ضروری می‌نماید. در ادامه، به بررسی اجمالی تحولات اجرای آیین‌ها در ماه محرم در مجالس عزاداری می‌پردازیم.
سبک‌های تازه در مداحی‌های محرم
در سال‌های اخیر، شاهد به‌وجود آمدن سبک جدیدی از مداحی و عزاداری در مراسم‌های روضه‌خوانی ماه محرم بوده‌ایم. شیوه نوینی که به‌خصوص از طرف جوانان مورد استقبال قرار گرفته و امروزه در کنار روش‌های سنتی در مجالس عزاداری به‌کار می‌رود. این سبک جدید عزاداری شامل سخنرانی و مداحی است که به دنبال موجی از اندیشه‌های نوین و به دور از شائبه‌های تحجر شکل گرفته و به سبب نزدیکی با تفکرات جوانان امروزی، از سوی آنان مورد استقبال و پشتیبانی قرار گرفته است که در نهایت روند خاصی را در درک سنت‌ها توسط مردم ایجاد کرده است.
تغییر در روش‌های عزاداری
کمی تامل در برگزاری آیین‌ها، ما را به وجود تفاوت‌هایی که در سال‌های اخیر در روش‌های عزاداری رخ داده است، رهنمون می‌شود. عزاداری سنتی بیشتر در مساجد و در محله‌های قدیمی برگزار شده و سخنرانی‌ها توسط روحانیون و مداحی‌ها توسط مداحان، به شیوه کاملا سنتی اجرا می‌شود. مضمون و موضوع سخنرانی‌ها و مداحی‌ها بیشتر در وصف واقعه کربلا و نوع عزاداری‌ها هم به شیوه‌ای کاملا سنتی و به زبان عامیانه ذکر می‌شود؛ به گونه‌ای که ذکر مصائب کربلا برای عموم مردم قابل فهم و درک بوده و با اینکه هر ساله به همان‌گونه، تکرار می‌شوند، نه تنها از عمق فاجعه کم نشده، بلکه تکرار این مصائب به حفظ ارزش‌ها و محکم‌تر شدن اعتقادات مخاطبان می‌انجامد. متولیان سنتی بر تکرار اجرای آیین عزاداری به همان شیوه قدیمی تاکید دارند و آن را برای حفظ اصالت این آیین ضروری می‌دانند. در روش سنتی اجرای آیین های عاشورا، متن سخنرانی‌ها و شعرهای مداحی، تکرار همان متن‌های اصیل پیشین است که با ریتمی آرام و یکنواخت، با سینه‌زنی و زنجیرزنی عزاداران همنوا می‌شود.
تداوم آیین عزاداری به شیوه سنتی، علاوه بر بخش سخنرانی و مداحی، در گرو شناخت نمادهای عینی و حفظ آن است. نمادهایی چون علم و علامت‌ها، پرچم‌ها و تمثال‌ها و شمایل شیعیان که هرساله توسط هیئت‌های سنتی برای تزئین مکان‌های عزاداری به کار می‌روند، در واقع، ناخودآگاه، در جهت حفظ و آیین سنتی به کار برده می‌شوند.
به‌جا آوردن آداب سنتی عزاداری از جمله تزئین محل‌های عزاداری با پرچم‌هایی که با زمینه سیاه و قرمز و سبز، با گلدوزی رنگی با مضامین مدح ائمه و چهارده معصوم و شعرهایی در رابطه با واقعه عاشورا و نیز به‌کار بردن علم و علامت‌ها که امروزه بیشتر در حسینیه‌ها و مساجد نصب می‌شوند، از جمله آداب سنتی عزاداری است؛ از نظر متولیان سنتی برای حفظ اصالت مراسم عزاداری باید پایبند این آداب بود. همان‌طور که توجه به نمادهای ملموس و غیرملموس آیین سنتی عزاداری توسط افراد پیر و جوان در بسیاری از هیئت‌های قدیمی سبب تداوم این سنت می‌شود، بالعکس، در هیئت‌های تازه‌تاسیس نقش نمادهای سنتی کمتر بوده و افراد در این گونه مجالس بیشتر به سخنرانی و مداحی با سبک جدید می‌پردازند تا به جنبه‌های آیینی فرهنگ محرم.
محل برگزاری مجالس عزاداری به شیوه‌های غیرسنتی، حسینیه‌ها و خیمه‌هاست. تاکید افراد در این‌گونه مجالس بیشتر بر سخنرانی و مداحی بوده و البته سبک سخنرانی و مداحی نیز با مجالس سنتی متفاوت است. بدین مبنا، جنبه‌های نمادین آیین عزاداری محرم از جمله به‌کارگیری علم‌ها و پرچم‌ها و تمثال و شمایل‌ها، در این هیئات از کاربری کمتری برخوردار است. بدین طریق، شاهد مکان‌های عزاداری جدید هستیم که طبق سلیقه‌های نو، برای برپایی مجالس عزاداری تزئین می‌شوند. مکان‌های عزاداری بیشتر با پارچه‌های سیاه یکدست پوشانده شده و معمولا جایگاه مخصوص برای سخنران و مداح بالاتر از سطح مردم قرار می‌گیرد و اگر هم پرچمی وجود داشته باشد، با طرح‌های گرافیکی بسیار ساده و به‌صورت چاپی پشت سر جایگاه سخنران نصب می‌شود. اما در مساجد سنتی معمولا دورتادور مسجد یا پرچم‌های رنگارنگ که معرف نام هیئت و محله آن است، پوشیده شده است. این پرچم‌ها، به‌طور معمول، از نذورات افراد همان محله برای مکان عزاداری است.
یک پایان‌بندی
به‌طورکلی، می‌توان چنین عنوان کرد که در عزاداری‌های سنتی، توجه به عناصر ملموس و غیر ملموس سبب شکل‌گیری آیین می‌شود، در نتیجه علاوه بر بازآموزی و یادآوری واقعه عاشورا توسط سخنرانان، جنبه‌های فرهنگی این آیین نیز مورد توجه قرار گرفته و استفاده از عناصر ملموس همچون علم‌ها، پرچم‌ها و شمایل برای برگزاری مجالس عزاداری ضرورت دارد. اما، در عزاداری غیرسنتی، نمادهای مادی و عینی آیین کنار رفته و تنها به انجام سخنرانی و مداحی و سینه‌زنی- و حتی در بعضی مکان‌ها در حد افراط- پرداخته می‌شود.
تجددگرایی و نوگرایی جوامع، سبب بروز تغییرات فرهنگی و اجتماعی شده است. مدرن‌گرایی افراد، تغییر و تحولات کاربردی آیین‌ها و مناسک را ایجاد کرده و سبب شکل‌گیری سبک جدیدی از اجرای آیین‌های سنتی شده است. آیین‌های عزاداری محرم نیز از این تغییرات محفوظ نمانده و به فراخور تغییرات اجتماعی دچار تحولاتی در روش‌های اجرا شده؛ سبک جدید عزاداری که در ابتدا با ممانعت‌هایی روبرو بود، امروزه در کنار سبک سنتی، به‌راحتی توسط افراد اجرا می‌شود. نکته قابل توجه اینجاست که در برگزاری مراسم‌های عزاداری، طرفداران و برگزارکنندگان هر دو شیوه سنتی و غیر سنتی، در کنار هم، به اجرای آیین می‌پردازند.
ارسال نظر