کلید زیرزمین اقتصاد شهر در دستان کیست؟

باران مدرس- سیاست‌های غلط مالیاتی، برخوردهای قهری واشتباه با اصناف، نبود ساز و کار جامع گسترش کسب و کار، عدم پیوند بازارکار با دانشگاه، خلاءهای نظارتی و در نهایت سودجویی، باعث شده تا بازارهای پنهان و حاشیه ای بخش قابل توجهی از اقتصاد شهر اصفهان را در دست گرفته و به سادگی از پرداخت مالیات بگریزند. مطابق پژوهش دکتر تقسیمی، مدیر پژوهش و مطالعات اقتصادی اتاق بازرگانی اصفهان، در سال۹۱ ، نسبت های مالیاتی به درآمد ناخالص ملی نشان داد که ۶۳ درصد از حجم مالیاتی کشور وصول نشده و بر این مبنا می توان گفت که حدود ۶۳ درصد اقتصاد ایران زیرزمینی است. باتوجه به جایگاه نصف جهان در اقتصاد کشور، نرخ بیکاری، وضعیت مشارکت اقتصادی و سرریز جامعه بیکاران در اصناف شهر، تعمیم چنین نرخی به اصفهان، غیرمنطقی به نظرنمی‌رسد. هر چند که در گذشته، درآمدهای پنهان در زیرزمین‌ها و پستوها شکل می‌گرفت اما امروز این مشاغل به بدنه خیابان‌ها کشیده شده و در غالب واحدهای صنفی بدون مجوز فعالیت می‌کنند. پستوها و پارکینگ‌ها به صورت غیرقانونی در کوچه‌ها، بن بست‌ها و خیابان‌های اصلی و فرعی به محلی برای کسب تبدیل شده اند که البته درآمد قابل توجهی نیز برای شهرداری داشته‌اند.

پرده اول:
برای یک لقمه نان

تجربیات جهانی نشان داده که بخش غیررسمی اقتصاد می‌تواند منبعی برای اشتغال و درآمد تهیدستان، هسته کارآفرینی محلی و ابزاری کارآمد برای مبارزه با فقر باشد. این نظریه آنجا شکل گرفت که به علت بی‌توجهی به حوزه تولید در روستاها و شهرستان‌ها مهاجرت رخ داد و حاشیه شکل گرفت. دستفروشی و مسافرکشی، نخستین شغل‌هایی است که با تشکیل هسته‌های اولیه مهاجران در حاشیه شهرها ایجادشد. از آنجاکه درآمد این افراد در مقاطعی از سال همانند اعیاد، قابل توجه و در عین‌حال غیرقابل تخمین توسط نهادهای آمارگیر و مالیاتی بوده و محل کار مشخصی نیز ندارند، بنابراین نه تنها پرچمداران اقتصاد پنهان محسوب می‌شوند که نظام خرده فروشی در شهرها را به واسطه ارایه محصولات ارزان و البته بی‌کیفیت مختل می‌کنند. البته مسافرکشهای شخصی که در بزنگاه‌هایی همانند روزهای تعطیل در خیابان‌ها به دنبال طعمه می‌گردند و با نرخ‌های بی‌قاعده و گزاف، مردم را نقره داغ می کنند، در زمره ارزان فروشان قرار نمی‌گیرند.

دستفروشان آخرین حلقه از یک نظام زیرزمینی محسوب می‌شوند که به تولیدکنندگان پنهان متصل می‌شوند. تولیدکنندگانی که در اصفهان در دسته مهاجران و به خصوص افاغنه قرار می‌گیرند، بافت فرسوده و خانه‌های مخروبه را به کارگاه تولیدی تبدیل و با استفاده از زیرساخت‌های شهری، بدون پرداخت مالیات و رعایت قوانین حوزه صنعت، استفاده از نیروی کارارزان و حتی کودکان، دور از چشمان همه، کیف، کفش، پوشاک، نان، نان خشکه، دونات، چیپس، نان‌های فانتزی، فلافل و... تولید می کنند. فروشندگان حاشیه‌ای و دستفروشان، حلقه بعدی این نظام تولید زیرزمینی هستند که اگر ساکن مغازه باشند با تبلیغاتی همانند ارزان فروشی و حراج همیشگی، لگام بازار را در دست می‌گیرند. این روند در زمان‌هایی همانند رکود و کاهش پول در میان مردم، پررنگ تر شده و دامنه کسب و کار را برای سایر فعالان بازار تنگ کرده و ناتوانی بازار در امور نظارت صنفی و بهداشتی هم ، راه را برای آنان باز می‌کند.

روی دیگر این سکه، دستفروشانی ایستاده‌اند که به علت عدم اتکا به مکان و نپرداختن مالیات و اجاره بها، نه تنها می‌توانند اجناس را ارزانتر ارایه دهند که کالاهای درجه چهارو پنج را با زبانی چرب به پول نزدیک کرده و در نهایت با جابجا شدن، از ریزش احتمالی مشتری‌ها جلوگیری می‌کنند. این قاعده البته همیشگی نیست و مردمی که به دنبال ارزانی، خرید از دستفروشان را ترجیح می‌دهند در تور سودجویانی می‌افتند که کالای بنجل را به قیمت جنس درجه یک به آنهایی که به جامعه دستفروشان اعتماد می کنند، غالب کرده‌اند. در این میان حلقه واسط و درآمدزای دیگری زیر پوست شهر شکل گرفته که از آن باید به دلالی یاد کرد. دستفروشان به تجربه دریافته‌اند مکان‌هایی از شهر با اقبال بیشتری مواجه است و بنابراین با پرداختن سرقفلی چهارراه یا پیاده رو مورد نظر به برخی ناظران یا دستفروشان دیگر که درجه شغلی خود را به همین واسطه ارتقا داده‌اند، کسب و کار پردرآمدتری را برای خود رقم بزنند. درآمدی که مسوولان شهری در اصفهان و تهران تا ماهی۲۰میلیون تومان نیز تخمین می‌زنند.

پرده دوم:
متکدیان و سودجویان

سودجویان، خلافکاران و متکدیان، نیز پشت دیوار اقتصاد زیرزمینی شهر ایستاده‌اند. باندهای متکدیان که مطابق اظهارنظر مسوولان خدمات شهری شهرداری اصفهان رشدی۲۵درصدی داشته‌اند، عموما از مهاجران و حضور غیرقانونی پاکستانی ها تشکیل شده‌اند که هر چند در سال جاری هزارو۱۶۳نفر آنها را دستگیر کرده‌اند اما به علت عدم عملکرد مناسب سایر حوزه‌های مسوول، نه تنها به چرخه تکدی گری بازگشته اند که جمعیت آنها چندبرابر نیز شده است. کودکان گل و لواشک فروش در اتوبو‌س‌ها و پارک‌های شهر، زنان جوراب فروش و مردانی که سیستم حمل و نقل شهر را به مکانی برای آوازخوانی به اصطلاح مذهبی تبدیل کرده‌اند، تنها بخشی از این چرخه را تشکیل می‌دهند که درآمدی حدود۱۰۰تا۳۰۰هزارتومان در روز دارند.

تولیدکنندگان زیرزمینی که به قصد سودجویی، سلامت مردم را نشانه رفته اند، کسب و کار پرسودی را برای خود رقم زده اند. تنباکوی معطر که با موادشیمیایی، ادرار انسانی و کپک آمیخته شده، تولیدکنندگان موادمخدر صنعتی و نوشیدنی های الکلی، آبلیمو و سرکه تقلبی، موادغذایی غیربهداشتی، لوازم یدکی تقلبی خودرو، تولیدکنندگان انواع برچسب‌ها و قوطی‌های بسته بندی غیرمجاز، دعانویسان و فالگیران، مدلینگ‌ها و مزون‌ها، قاچاقچیان کالا ، واردکنندگان کالا با کارتهای بازرگانی اجاره‌ای و... تنها بخشی از اقتصاد ناپیدای اصفهان را تشکیل می‌دهند که تعداد قابل توجهی از این مشاغل الزاما در زیرزمین وپستوهای امروز بازاراصفهان نیستند و به سادگی در معرض دید قراردارند. لقب زیرزمینی از آن جهت به این حوزه اقتصاد داده شده که نه تنها میزان درآمد مشخص و شفافی ندارند که نظام مالیاتی را دور می زنند اما سایه آنها همواره در نظام اقتصادی بازار اصفهان و کشور حضور داشته و به آن سبب که در معادلات پنهان اقتصادی حضورندارند، می توانند معادلات بازار را به خوبی بر هم زده و کفه سود را به نفع خود تغییر دهند.

پرده سوم:
بدون مجوزها و مجازی‌ها

مدیریت بازرسی و نظارت اصناف اصفهان از کشف ۴۰هزار واحد صنفی بدون جواز کسب در اصفهان خبر می‌دهد. این واحدها می‌توانند بیانگر سرریز نرخ بیکاری و جامعه فارغ التحصیلان بیکار روی حوزه اصناف باشند. هرچند که این واحدهای صنفی، تخلف آشکاری را نیز انجام ندهند اما می‌توانند جولانگاه مناسبی برای تجارت کالاهای قاچاق باشند. در مواردی مالخرها، دلالان و مغازه‌هایی که به دلیل گسترگی فروش انواع کالا در هیچ رده صنفی نمی‌گنجند، در این رده قرار می‌گیرند. هر چند که در شهر اصفهان، تخلفاتی همانند فروش کالاهای قاچاق به خصوص پوشاک و تلفن همراه، گرانفروشی در صنف پوشاک و میوه و تولید موادغذایی غیربهداشتی در صدر تخلفات قرار دارد اما به تازگی ایجاد شبکه‌های زیرزمینی آرایشگاه‌های زنانه ومردانه با ثبت تخلفات گسترده از فروش و مصرف موادمخدر تا..! نگرانی‌های زیادی را برای حوزه بازرسی اتاق اصناف اصفهان ایجادکرده‌است.

رییس اتحادیه آرایشگران مردانه اصفهان چندی قبل ازشناسایی ماهانه۳۰۰آرایشگاه غیرمجاز مردانه در شهر اصفهان خبرداده است! روی دیگر اقتصاد پنهان که به واسطه عملکرد خلاف قانون، رقمهای نجومی برای دستمزد طلب می کنند، قدم به دنیای مجازی تلگرام و اینستاگرام گذاشته و با فراغ بال به کسب درآمد مشغولند. از فروش غیرقانونی انواع حیوانات خانگی و غیر خانگی تا اجاره سوله و باغ با تمامی امکانات شرعی و غیر شرعی و آرایشگاه‌های مخفی و..با دستمزدهای کلان در فضای مجازی شهر، تجارت می کنند. انجام تاتو توسط آقا برای زنان و مردان از۱۵۰تا۷۰۰هزار تومان، بسته به ابعاد طرح، دستمزد دارد که البته درخانه مشتری انجام می شود. برگزاری انواع مراسم پارتی با ارسال دی جی خانم و آقا، ماساژور خانم و آقا، با دستمزد ساعتی متوسط ۴۰۰هزار تومان از دیگر خدمات زیرزمینی فضای مجازی است. آرایشگر آقا با انجام انواع آرایش‌های فانتزی و .. در منزل، بسته به سبکی و سنگینی کار ارایه شده از۳۰۰هزار تا حدود یک میلیون تومان برای عروس خانم هزینه دارد.

از بیکاری تا قوانین دست و پا گیر

در سال۱۳۹۱خبرآنلاین طی گزارشی اعلام می‌کند که ۳۰ درصد فعالان اقتصادی، شغل زیرزمینی دارند. مطابق نظر کارشناسان، حجم اقتصاد زیرزمینی هر کشورمعمولاً به میزان پیچیدگی سیستم مالیاتی، اجبار شهروندان به پرداخت مالیات،شدت حقوق کیفری، قابل اجرا بودن مقررات و قوانین اقتصادی و تحمل جامعه در برابر فساد مسؤولان و دستگاه‌های اجرایی بستگی دارد. درحقیقت اقتصاد زیرزمینی، مجموعه‌ای از فعالیت‌های مولد ارزش افزوده است که در غالب اقتصاد رسمی تعریف و گنجانده نمی‌شود.

مرتضی صامتی استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان معتقد است که در فعالیت‌های اقتصادی پنهان، کارفرما اجباری برای بیمه کردن کارکنانش ندارد و از پرداخت مالیات نیز فرار کرده است. او می گوید:"این در حالی است که سهم پرداخت مالیات و بیمه‌ای که یک تولیدکننده بر عهده می‌گیرد بیشتر از منافعی است که در غالب فعالیت اقتصادی به دست می‌آورد و به‌علاوه اینکه به‌جز پرداخت هزینه، گرفتاری‌های زیادی را هم متقبل می‌شود." صامتی، افزایش بیکاری همراه با فقر را نیز یکی دیگر از انگیزه‌های فعالیت در حوزه‌های غیرمجاز می داند. افرادی که به دلایل گرفتاری‌های مالیاتی و... قادر به اداره یک شغل رسمی نیستند و کارگرانی که در بخش رسمی کار خود را از دست ‌داده‌ اند، بخش دیگری از کارجویان در حوزه غیر رسمی افتصاد را تشکیل می‌دهند. این استاد اقتصاد از محدودیت‌های تجاری و مالیات بر ارزش افزوده، به عنوان دلایل دیگری برای رشد اقتصاد زیرزمینی یاد می‌کند. او می‌گوید:"تعرفه‌های سنگین گمرکی نیز افراد را مجبور به پنهان کاری می‌کند. شاید دلیل افزایش تعرفه‌ها حمایت از کالای داخلی باشد ولی چنین سیاستی صحیح نیست و دولت می‌تواند از سیاست‌های ارزی به‌عنوان ابزاری برای کنترل واردات استفاده کند."

پرده آخر:
پایان باز ماجرا

همه اقتصاداصفهان، آن نیست که در بازارهای شلوغ سنتی یا در ساختمان‌های شیک پر از برندش خلاصه شود. غولی که از چراغ های نمور زیرزمین هایش، خمار از افیون‌های گونه گون در گوشه گوشه شهر خوابگاهی ساخته، تا خورشید بازار غروب کند به همه جای شهر سرخواهدزد: نشئه از رکود و تورم...سر کیف از ثروت بادآورده و بی‌ترسی از شحنه و شهبان....