حقوق شهروندی خود را می‌دانید؟
سمانه سوادی کارشناس ارشد حقوق قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی مصوب سال 1383 برای حفظ حقوق طبیعی اشخاص متهم و جلوگیری از انواع مختلف شکنجه و سوء رفتار ماموران و رعایت موازین قانونی در بازجویی‌ها، قرارهای بازداشت، توقیف و ضبط اموال و تصرف بیجا در اموال اشخاص متهم وضع شده‌است. اگر قرائت قانونگذار را از این واژه بپذیریم، لاجرم باید شهروند را صرفا متهمان و محکومان به حبس بدانیم، زیرا قانون احترام به حقوق و آزادی‌های شهروندی که از آیین‌نامه تنظیمی ریاست وقت قوه قضاییه با دستپاچگی به صورت قانون در مجلس ششم درآمد صرفا به حقوق بازداشت‌شدگان می‌پردازد و متاسفانه با این نامگذاری باعث توجه ذهن افراد به سمتی شد که جامع مفهوم حق شهروندی و حقوق شهروندی نیست. شهروند کیست؟ به نظر می‌رسد که باید بین دو واژه تبعه و شهروند تفاوت قائل شد. تبعه به مردمی اطلاق می‌شد که در قلمرو دولت خویش، بدون دست داشتن به حقوق و آزادی‌های اساسی بشری زندگی می‌کنند و تکالیفشان بیشتر از حقوقی است، که در برابر دولت دارند، در واقع واژه تبعه بیشتر توسط دولت‌هایِ استبدادی به کار گرفته می‌شود. اما شهروند اشاره به افرادی دارد که با دولتی دموکراتیک وابستگی حقوقی ـ سیاسی دارند و از تمام حقوق و آزادی‌های بشری، مطابق قانون اساسی و دیگر قوانین ملی، برخوردارند. این افراد اگر در کشور خود زندگی نکنند، باز هم رابطه حقوقی- سیاسی‌اش برقرار بوده و در حالات خاص، مورد حمایت سیاسی و حقوقی کشور خویش قرار می‌گیرند. در واقع شهروندان تابعی از دولت قرار نمی‌گیرند، بلکه دولت تابعی از شهروندان و مبتنی بر تصمیم‌گیری و خواست آنها است. در شهروندی دولت وابسته به افراد جامعه است و بر همین مبنا است که شهروندی جزء اصول، مولفه‌ها و پیش‌شرط‌های دموکراسی در نظرگرفته شده است. حق رای، حق محاکمه عادلانه، حق دسترسی به محاکم، حق حمایت حقوقی و سیاسی دولت از شهروند، برابری در مقابل قانون، آزادی بیان، حق دسترسی به اطلاعات، حق نامزد شدن به پُست‌های مهم دولتی، حق تشکیل اجتماعات، حق برخورداری از تامینات اجتماعی یا حق برخورداری از رفاه و... شامل حقوق شهروندی می‌گردد. حقوقِ شهروندی کدامند؟ انواع حقوق شهروندی را می‌توان به 5 دسته کلی تقسیم کرد: 1: حقوق مدنی که شاملِ حقِ آزادی بیان، آزادی مذهب، برابری در برابر قانون، ممنوعیت تبعیض بر اساسِ جنسیت و نژاد، مصونیت از تعرض، حقِ مالکیت و... می‌شود 2: حقوقِ سیاسی حقوقی است که برایِ مشارکت فعال در فرایندهای حکومت الزامی است شامل حقِ رای دادن، حق انتخاب شدن برای تصدی مسوولیت در سطح حکومت، آزادی تشکیل انجمن، آزادی دسترسی به اطلاعات، امکان فعالیت سیاسی و... می‌باشد. 3: حقوق اقتصادی - اجتماعی شاملِ حقِ کار کردن، حق بهره‌مندی از خدمات اجتماعی و بهداشتی، برابری در فرصت‌های شغلی و... است. 4: حقوق فرهنگی یک شهروند حقِ حفاظت از فرهنگ و زبانِ خویش، حق داشتنِ سنت‌ها و شیوه‌های مختلف زندگی، احترام به تفاوت‌های قومی و قبیله‌ای می‌باشد و اقلیت‌ها باید از تمامِ حقوقی که اکثریت از آن برخوردارند، برخوردار باشند. 5: حقوق قضایی عبارت است بهره‌مندی از اصل برائت، حق دفاع، دادرسی عادلانه، حق اعتراض به تصمیمات قضایی، حق جبران خسارت و حق انتخاب وکیل و دیگر حقوقی که مربوط به سیستم‌های قضایی است. حقوق شهروندی در قانون برنامه چهارم توسعه نیز اینگونه آمده است: ماده 100: دولت موظف است به منظور ارتقای حقوق انسانی، استقرار زمینه‌های رشد و تعالی و احساس امنیت فردی و اجتماعی در جامعه و تربیت نسلی فعال، مسوولیت‌پذیر، ایثارگر، مومن، رضایتمند، برخوردار از وجدان کاری، با انضباط، با روحیه تعاون و سازگاری اجتماعی، متعهد به انقلاب و نظام اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن، «منشور حقوق شهروندی» را مشتمل بر محورهای ذیل تنظیم و به تصویب مراجع ذی‌ربط برساند: الف) پرورش عمومی قانون‌مداری و رشد فرهنگ نظم و احترام به قانون و آیین شهروندی ب) تامین آزادی و صیانت از آرای مردم و تضمین آزادی، در حق انتخاب شدن و انتخاب کردن ج) هدایت فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی به سمت فرآیندهای قانونی و حمایت و تضمین امنیت فعالیت‌ها و اجتماعات قانونی د) تامین آزادی و امنیت لازم برای رشد تشکل‌های اجتماعی در زمینه صیانت از حقوق کودکان و زنان هـ) ترویج مفاهیم وحدت‌آفرین و احترام‌آمیز نسبت به گروه‌های اجتماعی و اقوام مختلف در فرهنگ ملی و) حفظ و صیانت از حریم خصوصی افراد ز) ارتقای احساس امنیت اجتماعی در مردم و جامعه هرچند همانطور که اشاره شد قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی در دفاع از بسیاری از حقوقی شهروندی عاجز بوده است، اما می‌توان حقوق شهروندی را از اصول قانون اساسی و نیز دیگر قوانین کشور استخراج کرد و انتظار می‌رود قانونگذار خود درصدد برداشتنِ گامی برایِ جمع‌آوری این مواد و تدوین مواد دیگر بردارد. هادی نظری: شاید «حقوق شهروندی» مفهموم جدیدی باشد که با رشد جوامع گسترش پیدا کرده است، اما قدمت آن را باید از اولین آدم تا بنی آدم امروزی دانست چه با تولد هر انسانی حقی برای او نیز متولد می‌شود. حالا او می‌تواند در کشوری مانند انگلستان به‌دنیا بیاید که قانون اساسی مکتوب ندارد و سنت‌های شفاهی در آن رایج است یا اینکه در فلان کشور آفریقایی که اگر کتاب کتاب قانون مکتوب هم نوشته شود، مردم آن کوچک‌ترین وقعی بر آن نمی‌نهند. پس برای همین یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند به دلپذیر و لذت‌بار بودن محیطی که در آن زندگی می‌کنیم کمک کند، همین رعایت حقوق شهروندی است. مساله‌ای که آگاهی و رعایت آن برای کشورهای در حال گذر به دموکراسی و درحال پیشرفتی مثل ایران اجتناب‌ناپذیر است. اینکه شهروندان علاوه بر بلوغ دموکراتیک باید به حقوق و تکالیف شهروندی خود نیز واقف باشند نه اینکه وقتی در بطن جامعه وارد می‌شوی و صحبت از حق شهروندی انسان‌ها می‌کنی، زخم کهنه‌ای سر باز کند و با جامعه افسرده و بی‌انگیزه روبه‌رو شوی. همه این شرایط و میل بسیار زیاد امروز جامعه ایران برای حرکت در مسیر رشد و ترقی میزان اهمیت و لازمه پرداختن به موضوعی را آشکار می‌کند که در این هفته در صفحه حقوقی ما بررسی می‌شود.