نوروز در اقوام ایرانی

سیده یاسمین حسینی

دانشجوی دکترای گردشگری
یقینا برای ما ایرانیان عید نوروز با ابعاد فرهنگی گسترده خود و آداب و رسوم متنوع مربوط به آن از بهترین جاذبه‌های گردشگری به شمار می‌آید. در همین حال، برگزاری جشن‌های نوروزی که از ویژگی‌های این سرزمین است در هر منطقه‌ای از کشور دارای ابعاد متنوعی است. آنچه تحت عنوان مراسم و جشن‌های نوروزی در گوشه و کنار این سرزمین پهناور برگزار می‌شود می‌تواند به عنوان جاذبه‌های فرهنگی به گردشگران داخلی و توریست‌های خارجی معرفی و عرضه شود.

آنچه بین اقوام ایرانی مشترک است نمادهای فرهنگی است که بر پایه آنها، نقاط اشتراک فرهنگی ایجاد شده. اقوام مختلف ایرانی با توجه به محدوده جغرافیایی خاص خود بخشی از این نمادهای فرهنگی را حفظ کرده‌اند و به‌رغم آنکه هر یک از آنها آداب و رسوم خاص خود را نیز در برپایی نوروز دارند، اما آن را به دور از همه وابستگی‌های قومی و مذهبی برگزار می‌کنند. بر این اساس است که نوروز از مهمترین جشن‌های ملی ایرانیان شناخته می‌شود که به دور از تعصبات آن را جشن می‌گیرند و این نماد وحدت درعین کثرت است.

برای استقبال از بهار همه ایرانیان یکپارچه به نظافت و خانه تکانی می‌پردازند، سفره هفت‌سین می‌چینند و سبزه سبز می‌کنند، چهارشنبه آخر سال را جشن می‌گیرند و همین‌که بهار رسید و دعای تحویل سال را خواندند لباس نو می‌پوشند، صله ارحام می‌کنند، هدیه می‌دهند و هدیه می‌گیرند و شروع سالی تازه را به یکدیگر تبریک می‌گویند. اما هر کدام از اقوام ایرانی چه آداب و رسومی در نوروز دارند؟

«تکم‌» آذری‌ها

هدیه دادن در اسفند ماه یا به ترکی بایرام آیئی (ماه عید) هنوز در بین اقوام ترک و آذری‌زبان رایج است. رسم «تکم و تکم‌چی» در میان این قوم در اصل همان نوروزخوانی و نوید آمدن بهار با شعرخوانی و موسیقی است. «تکم» عروسکى است که تکم‌چى‌ها به دست مى‌گیرند و با تکان دادن آن، تصنیف‌هاى بهارى و نوروزى مى‌خوانند. به عقیده برخی از محققین، حاجی فیروز نیز از همین نوروزی‌خوانی گرفته‌شده است.پهن کردن سفره‌ای به نام «سفره عید» یا «سفره خوراکی» برای پذیرایی از میهمانان و همینطور به عنوان سفره هفت سین نیز یکی از آداب برگزاری نوروز در شهرها و روستاهای آذربایجان غربی و شرقی و اردبیل است؛ سفره‌ای که شامل تنقلاتی از قبیل نخود، کشمش، مغز بادام و گردو، خرما، انجیر، انار، سیب، انگور سرخ، شیرینی کوکه و حلوای خانگی می‌شود.همچنین چند روز مانده به نوروز، خانواده عروسِ تازه ازدواج کرده، هدایایی به عروس و داماد به‌عنوان هدایای اولین عید مشترکشان می‌دهند. این رسم در بین اقوام کرد و گیلک نیز رایج است.

«میر نوروزی» کردها

آیین‌های جشن نوروز در غرب ایران، ضمن سازگاری با ویژگی‌های بومی از جمله زبان، شیوه و جایگاه زندگی آنها، بسیار با آیین‌های کهن نوروز همسویی دارد. «میر نوروزی» یا مراسم «کوسه‌گردی» از نمایش‌هایی بود که در بین کردهای ایران برگزار می‌شد. «میر نوروزی» نمایشی کمدی است که فردی برای فرمانداری در ایام نوروز انتخاب می شد و باید زمام امور را در این مدت در دست می‌گرفت که امروزه تنها در چند روستای مهاباد و طی اولین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. با این حال ما در ایام نوروز و قبل از آن افرادی را با لباس‌های سرخ و چهره سیاه شده می‌بینیم که تحت عنوان «حاجی فیروز» مردم را شاد و سرگرم می‌کنند. این می‌تواند همان بازمانده شوخی‌های میر نوروزی باشد که با روش دیگری در ایام نوروز به اجرا درمی‌آید.

در مراسم «کوسه‌گردی» نیز روستاییان با راه انداختن دسته‌ای که ماسک‌های خنده‌دار پوشیده‌اند، کوسه و عروسش را بدرقه می‌کردند. آنها درحالی‌که شعر می‌خواندند، به در خانه‌ها می‌رفتند و نوید اتمام زمستان را می‌دادند و هدیه می‌گرفتند.«نوروزخوانی» از دیگر مراسم نوروزی در کردستان است که امروزه جز در بعضی مناطق روستایی، به فراموشی سپرده شده است. رسم بر این بود که همسایه‌ها و افراد خانواده در ایام عید، شب را در خانه یکی از اهالی محل می‌گذراندند. در این شب نقال، نوروزنامه را مانند خواندن شاهنامه نقالی می‌کرد.«هه‌ته‌ری، مه‌ته‌ری» هم یکی از آداب اولین روز نوروز است که کودکان به آن می‌پردازند. آنها شال خود را از بام پایین می‌اندازند و به کردی می‌گویند: «هدیه‌ای برایمان بیاورید!»

«لیکوخوانی» بلوچ‌ها

«جشن بهارگاهی» از جمله مراسم در بلوچستان است که اغلب افراد از جمله عشایر و کوچ‌نشینان بلوچ نیز به برگزاری آن پایبند هستند. این آیین در بلوچستان بیشتر به صورت گروهی و با نظم خاصی انجام می‌شود و با توجه به اینکه قوم بلوچ از قبیله‌ها و طایفه‌های زیادی تشکیل شده، هر یک از آنها با دعوت بزرگان قوم به برنامه‌ریزی این جشن‌هایی که اجدادشان آنان را مهمترین مراسم قوم بلوچ می‌دانند، مشغول می‌شوند.رسم دیگری که در بلوچستان به صورت مشترک در منطقه سر حد و مکران برگزار می‌شود، مراسم «سرمه‌سایی» است. در قدیم زنان بلوچ سنگ سرمه را روی سنگی که وسط آن گود بود می‌سائیدند و آن را برای استفاده در طول سال آماده و در سرمه‌دان نگهداری می‌کردند و روز اول بهار و لحظه تحویل سال به دختران خود به عنوان عیدی نوروزی هدیه می‌دادند.در بلوچستان اگر در ایام نوروز نوزاد پسری متولد شود اسم آن را نوروز یا نبروز می‌گذارند و چنانچه نوزاد دختر باشد، اسم او را به نام گل‌ها و گیاهان شفابخش که در آن خطه می‌رویند، می‌نامند.

مراسم «هلک لدیی یا گدام لدیی» به معنی جابه‌جایی مکان سکونت و سیاه چادرها از منطقه زمستانی به منطقه و چراگاه بهاری و تابستانی است که در منطقه سر حد بلوچستان انجام می‌شود. به این ترتیب که طی مراسمی ویژه سیاه چادرها را از منطقه سکونت قبلی جمع‌آوری می‌کنند و با جمع شدن تمام افراد قبیله در یک حلقه دایره‌ای و خواندن آواها و آوازهای مخصوص که «لیکو» نام دارند، آن مکان را بدرود می‌گویند و به امید برگشت در سال آینده، بعد از گرفتن اجازه از ریش سفید قبیله به سمت مکان جدید بهاری حرکت می‌کنند. بعد از رسیدن به چراگاه بهاری، با اجرای مراسم جشن بهارگاهی و آوازهای دسته‌جمعی و لیکو با مضامین شاد وتوصیف چراگاه وطبیعت سبز آن، مشغول برپایی سیاه چادرها می‌شوند.کاشتن نهال درخت خرما در اولین روز عید هم یکی از رسوم ایام نوروز در مکران بلوچستان است. نهال یا پاجوش‌هایی که از قبل طی مراسم خاصی از بدنه درخت خرما جدا شده است از طرف بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها عیدی داده می‌شود تا آنها را در زمین کشاورزی خود بکارند.

«عروس گولی» گیلک‌ها

در گیلان، در شهرها و روستاهایی که امامزاده و زیارتگاه وجود دارد، بسیاری از مردم برای تحویل سال به آنجا می‌روند. از مراسم مهم نوروز در گیلان می‌توان به «نوروز خوانی» اشاره کرد که هم‌اکنون نیز کم و بیش رواج دارد. برای این کار، گروهی نوروزخوان در کوچه و خیابان به راه می‌افتند و اشعاری می‌خوانند. گیلکی‌ها آئین‌هایی از جمله رسوم «عروس گولی» و «شال‌اندازان» را نیز برگزار می‌کردند؛ نمایشی کمدی موزیکال و از بازی‌های آیینی ‌بومی گیلان که سال‌ها درنیمه دوم اسفند ماه در استقبال از نوروز اجرا می‌‌شد اما امروزه به فراموشی سپرده شده است.

در سفره هفت سین مناطقی مثل ماسال «قیچی» از لوازم سفره است چون در میان تالش‌ها رسم است که هرکس به عید دیدنی می‌رود، باید مقداری از سبزه سفره عید را بچیند که باعث افزایش برکت شود. هنگام چیدن سبزه با قیچی نیت می‌کنند و معتقدند حاجت آنها برآورده می‌شود.در بین گیلک‌ها رسم است که خانواده عزادار سفره عیدی پهن نکند، شیرینی نگذارد و از مهمانان خود با خرما و چای پذیرایی کند.

«شوالفه» لرها

«شوالفه» به معنی شب عرفه، عصر یک روز پیش از شب عید در خرم‌آباد است. در این شب مراسمی مانند شب جمعه آخر سال برگزار می‌کنند که برای شادی ارواح است و با دادن غذا به فقیران و خیرات موجبات رضایت و خشنودی رفتگان را فراهم می‌کنند. مردم همچنین با خواندن فاتحه و خواندن دعا برای آنان طلب آمرزش می‌کنند. عشایر بختیاری نیز با تحویل سال حرکت به سمت مکانی سبزتر را شروع و سیاه چادر خود را در آنجا برپا می‌کنند.

نوروز در اقوام ایرانی

نوروز در اقوام ایرانی