رتبه بندی و شکل گیری نظام علمی و عادلانه کسب وکار
در دنیایی که رقابت هر روز بیشتر از روز پیش افزایش می یابد و در همه کارها و فعالیت ها رواج می یابد، فعالان اقتصادی و صاحبان کسب وکار نیز باید مورد سنجش قرار بگیرند و با انجام روش ها و متدهای علمی امتیازدهی شوند تا آنانکه تلاش بیشتری کرده اند و کار خود را کیفی تر و بهتر ارائه داده اند از بقیه متمایز گردند تا بقول معروف سره از ناسره مشخص شود.
رتبه بندی یکی از این روش های سنجش و مقایسه است که امروز در کشورهای توسعه یافته در اشکال مختلف انجام می شود و شرکتها را مورد ارزیابی همه جانبه قرار می دهد. نتایج این رتبه بندی نیز از سوی دست اندرکاران و مسئولان امر مورد قبول واقع می شود و امتیازات و تسهیلاتی برای شرکتهای برتر در نظر گرفته می شود. این کار، آنچنانکه دکتر سلطانی می گوید بر شکل گیری یک نظام عادلانه و کارآمد اقتصادی موثر است و شفافیت در محیط کسب و کار را افزایش می دهد. با دکتر پدرام سلطانی نایب رییس اتاق بازرگانی دراین باره به گفت وگو نشستیم تا از چند وچون و نحوه انجام رتبه بندی کارتهای بازرگانی در ایران بیشتر مطلع شویم.

آقای دکتر، طرح رتبه‌بندی در حال حاضر در چه وضعیت و در چه مرحله‌ای است؟
طرح رتبه‌بندی از اوایل دوره گذشته اتاق در دستور کار قرار گرفت و کار به صورت پایلوت شروع شد و تعدادی از اعضای اتاق براساس کاری که انجام شد، رتبه‌بندی شدند. اشکالات و خطاهایی را که در طرح بود تیم مشاوره و اجرایی کار اصلاح کردند و در جریان این چند سال با سازمان‌های همکار اعم از سازمان توسعه تجارت، گمرک، استاندارد، سازمان امور مالیاتی، بانک‌ها و ... مرتبا پیگیری‌هایی انجام شد تا آنها هم به عنوان ذینفعان این طرح نسبت به طرح توجیه باشند و مشارکت‌شان جلب شود تا خروجی رتبه‌بندی ‌ تاثیر مشهودی برای اعضا داشته باشد.
این مذاکرات پیشرفت‌های خوبی داشته هم در سازمان توسعه تجارت و هم در گمرک و الان به صورتی است که سازمان توسعه تجارت مصر است این طرح هر چه زودتر توسعه و گسترش پیدا کرده و بین همه اعضای اتاق تعمیم پیدا کند. البته اخیرا نسبت به نحوه رتبه‌بندی و سازمان آن و اینکه مستقل و در اتاق ایران باشد یا در استان‌ها ، نظرات متفاوتی به گوش می‌خورد که طبعا ما باید در سطح هیات رئیسه نسبت به آن سریعتر تعیین تکلیف کنیم. به هر حال کار در جریان است.
منظورتان از تغییر نحوه رتبه‌بندی چیست؟ آیا قرار است تغییرات اساسی انجام شود؟
هنوز تصمیم خاصی گرفته نشده، اما بعضی‌ها معتقدند که رتبه‌بندی به عنوان یک مرکز مستقل و تحت نظارت اتاق ایران باید انجام وظیفه کند. این دو دیدگاه با توجه به اینکه این کار پیشرفت کرده و جدی‌تر شده،‌ الان بیشتر به گوش می‌خورد و آشکارتر است و به نظر می‌رسد که در هیات رئیسه باید نسبت به این مسائل تصمیم‌گیری کنیم.
تا چه اندازه این طرح را در شکل‌گیری یک نظام علمی و عادلانه موفق می‌دانید؟
این رتبه‌بندی کاملا با روش‌های علمی انجام می‌شود. کاری که این طرح می‌کند این است که خروجی آن باعث می‌شود افراد و بنگاه‌های اقتصادی بر مبنای شایستگی‌هایی که در این طرح تعریف شده و برمبنای شایستگی‌های تجاری و تولیدی طبقه‌بندی ‌شوند. در این طرح هر کس امتیاز بالاتری بیاورد ، جزو رتبه‌های برتر خواهد شد و با شایستگی‌های بالاتری در حوزه تجارت و صنعت شناسایی می‌شود. این روش اگر بتواند با همکاری سازمان‌های متعامل فضایی را به وجود آورد که به اعضای با رتبه‌های بالاتر و دارنده رتبه‌های زرین و سیمین خدمات سریع‌تری تعلق بگیرد، شاید تعبیر نظام عادلانه‌ای باشد که از آن اسم برده اید. به این معنا که خدمات با توانمندی و حسن سابقه اعضای اتاق پیوند می‌خورد و هرچه توانمندی و حسن سابقه بالاتر باشد، خدمات بهتر و با شکل مناسب‌تری به آنها ارائه می‌شود.
منظور از واژه عادلانه به فضای کلی کسب و کار هم برمی‌گردد. فضای کسب و کار تا چه اندازه می‌تواند با انجام رتبه‌بندی بهتر و شفاف‌تر شود؟
اعضا و شرکت‌هایی که رتبه‌بندی می‌شوند و رتبه‌های خوبی را به دست می‌آورند، عموما شرکت‌هایی هستند که سابقه کاری طولانی‌تر دارند. اعضای جدید و فعالان اقتصادی تازه کار نیستند و سالها در همین فضای کسب و کار فعالیت کرده‌اند. آنچه که در اجرای کامل و گسترده رتبه‌بندی می‌تواند به این تعبیر نزدیکتر باشد این است که هر چقدر سازمان‌های دخیل در محیط کسب و کار خدمات خود را بهتر و سریعترو آسان‌تر در اختیار شرکت‌های رتبه‌بندی شده قرار دهند، به نوعی محیط کسب و کار را برای آنها ساده‌تر و آسان‌تر کرده‌‌اند. بنابراین برای یک شرکت خوش نام و خوش‌سابقه این عین عدالت است که هم بتواند در محیط کسب و کار فعالیت کند و هم از خدمات مناسب بهره‌مند شود.
به نظر شما پیشرفت این طرح تا چه اندازه در معرفی بنگاه‌های معتبر در سطح ملی و بین‌المللی جهت تسهیل روابط‌تجاری موفق خواهد بود؟
به طور کلی دنیای امروز دنیای رقابت است و رقابت هم در تراز سنجی و رتبه‌بندی خودش را نشان می‌دهد. امروزه در دنیا رتبه‌بندی در همه شئون صورت می‌گیرد، همان‌طور که کشورها از جهات مختلف با یکدیگر مقایسه می‌شوند و مورد مقایسه و سنجش قرار می‌گیرند و رتبه‌بندی می‌شوند. گزارش‌هایی مثل محیط کسب و کار یا تویینگ بیزنس، گزارش رقابت‌پذیری، گزارش شفافیت، گزارش آزادی کسب و کار و بسیاری گزارش‌های دیگر کشورها را با هم مقایسه می‌کنند. در حوزه ملی کشورها نیز گزارش‌هایی تهیه و تولید می‌شود که اجزای مختلف این کشورها را با هم مقایسه می‌کند، از حوزه‌های حکومتی مثل استان‌ها و شهرها گرفته که مثلا مطلوبیت زندگی در کدام شهر و منطقه بالاتر است تا فعالیت بنگاه‌های اقتصادی و مقایسه سودآوری و میزان رشد بنگاه. بنابراین رتبه‌بندی در حال حاضر به عنوان یک قاعده زندگی مدرن و برای رقابت در فضای مدرن پذیرفته شده است.
متاسفانه ما مدت‌هاست خودمان را از این قاعده عقب نگه داشته‌ایم. برای مدت طولانی به رتبه‌بندی و خصوصا به رتبه‌بندی‌های بین‌المللی که جایگاه ما را بد نشان می‌دادند باور و اعتقاد نداشتیم و برای چند دهه اصلا رتبه‌بندی در فضای ملی خودمان را هم فراموش کرده بودیم. البته بعضا تلاش‌هایی توسط بعضی سازمان‌ها مثل سازمان مدیریت صنعتی انجام می‌شد مثل رتبه‌بندی صد شرکت برتر. اما در شرایط کنونی رتبه‌بندی اعتباری برای استفاده در بانک‌ها و موسسات اعتباری، بانک مرکزی و در سازمان‌های مالی و مالیاتی بسیار مورد نیاز است که متاسفانه فاقد آن هستیم. شرکت‌های بزرگ چند ملیتی که این کار را انجام می‌دهند و در بسیاری از کشورها مستقر هستند در اینجا حضور ندارند. با تعاریفی که کردم، می‌توانم نتیجه بگیرم که این حرکت بسیار خوبی برای جبران مافات است.
در واقع الان داریم برای این موضوع تمرین ملی می‌کنیم و این حرکت می‌تواند سنگ بنای خوبی باشد به خصوص آن که در اتاق بازرگانی به عنوان نماد ملی بخش ‌خصوصی انجام شده و قطعا با اعتماد و اطمینان بیشتری از جانب اعضا و فعالان اقتصادی مواجه می‌شود. اما این کار باید ادامه پیدا کند و الگو برداری شود تا در رتبه‌بندی اعتباری در سطح ملی هم کارهایی را انجام دهیم و در نهایت با رتبه‌بندی‌هایی که در سطح بین‌المللی وجود دارد پیوند بخوریم. به هر حال از تنگناهای تحریم که خارج شویم، شناسنامه اعتباری شرکت‌های ما برای انجام کارهای بزرگتر در مقیاس جهانی همه جا مورد نیاز است. اگر بانک‌های خارجی بخواهند اعتباری به ما بدهند، اگر سرمایه‌گذاری خارجی بخواهد انجام شود، اگر شرکت‌های ما بخواهند در آن سوی مرزها جدی‌تر حضور داشته باشند ، در سرمایه‌گذاری تولید و تجارت و .... نیاز به پول و سرمایه است و نیاز مشترک پول و سرمایه هم، امروز رتبه‌بندی سرمایه‌داری است.
با توجه به اینکه این کار توسط بخش‌خصوصی انجام می‌شود و کاملا مستقل از نهاد دولت است، آیا ممکن است اعمال نظرهایی در آن صورت بگیرد و امتیازات خاصی برای بعضی گروه‌ها قایل شوند؟
این طور نیست و این نگاه خیلی بدبینانه است. اتاق محل واسطه‌گری فعالان اقتصادی نیست که بخواهد سفارشی کار کند. ما موظف به حل و پیگیری مشکلات همه اعضا هستیم و مشکلات مشترک اعضا که همان مسائل کسب و کار است، در صدر موضوعات ما برای پیگیری است. من نسبت به این موضوع جای نگرانی نمی‌بینم و به نظرم ناآشنایی با طرح ممکن است باعث این توهم شود. بهرحال هرچه ما برای ترویج و تعریف آن بیشتر تلاش کنیم ، این ناآشنایی و نگرانی کمتر می‌شود.
به نظر شما چرا این کار باید مستقل از دولت انجام شود؟ وابستگی آن به نهاد دولت چه مخاطراتی دارد؟
ببینید، در دنیای امروز روندی وجود دارد که بی‌بازگشت است و چندین دهه است که آغاز شده. این روند آن است که دولت‌ها مرتبا کوچک‌تر می‌شوند و کارها را بیشتر به بخش‌خصوصی، به جامعه مدنی و ... واگذار می‌ کنند. این فرایند به عنوان یک روش درست و مترقی و عادلانه در کوچک‌تر کردن دولت و قوی کردن شهروندان و بخش‌خصوصی در کشورهای دیگر دنبال شده و جواب مثبتی داده و این گونه کارها دیگر در تشکل‌های حرفه‌ای انجام می‌شود.
پس این عرفی است که در جامعه نوین جا افتاده و مرتبا هم در حال تقویت شدن است. مخاطره‌ای که تعلق داشتن بحث رتبه‌بندی به دولت می‌تواند داشته باشد، یکی این است که بودجه‌های دولتی اگر بخواهد صرف این کارها شود، این‌ها می‌توانند تکرار و تزاید پیدا کنند و دولت مکلف به رسیدگی به همه آنها می‌شود و از کارهای اصلی خود غافل می‌ ماند. نکته بعد این است که اگر دولتی از چارچوب حکمرانی خود خارج شود، می‌تواند از آنها به عنوان ابزارهایی برای اعمال مقاصد و نیات خود استفاده کرده و آنها را از مسیر اصلی خود منحرف کند.
به هر حال پیش‌بینی آینده ممکن نیست که چه دولت‌هایی با چه نگرش‌هایی روی کار خواهند آمد.مسلما نظام‌هایی که مبتنی بر راه و روش علمی‌اند، اگر بخواهند با تغییرات دستوری مواجه شوند، قابلیت اتکا و اعتماد به آنها از بین می‌رود. بنابراین نه در سطح ملی و نه در سطح بین‌المللی خیلی مورد توجه و استفاده قرار نمی‌گیرند.
به نظر شما دلیل موفقیت نهادهای رتبه‌بندی مستقل در سطح بین‌المللی نظیر S&P، Moody و سایرین چیست؟
همان‌طور که می‌دانید این نهادها رتبه‌بندی اعتباری انجام می‌دهند و تفاوتی که با رتبه‌بندی ما دارند این است که آنها صرفا محدود و معطوف و متمرکز بر رتبه‌بندی اعتباری هستند، رتبه‌بندی اعتباری بنگاه‌ها و رتبه‌بندی اعتباری کشورها و در این کار هم متخصص هستد. چندین دهه از عمر این موسسات می‌گذرد و موسسات مستقلی هستند، نه فقط مستقل از دولت بلکه مستقل از همه ذینفعان این موضوع و مستقل از بانک‌ها، بنگاه‌ها و دولت کار حرفه‌ای انجام می‌دهند. بنابراین اطلاعاتی که تولید می‌کنند قابل اتکا است. درواقع رمز موفقیت‌شان در این است که توانسته‌اند این اعتماد را در همه مخاطبین خود به وجود آورند که اطلاعاتی که می‌دهند براساس یک الگو و چارچوب حرفه‌ای و بدون دخل و تصرف و جانبداری و حب و بغض است و بنابراین شما می‌توانید کاملا به آنها اتکا کنید. آنها در طول چندین دهه نشان داده‌اند که می‌توان به آنها اعتماد کرد. ما هم باید این الگو را حفظ کنیم که در حین استقلال، رتبه‌بندی را انجام دهیم. تفکری که می‌گوید در رتبه‌بندی، اتاق‌ها باید راسا ورود کنند ممکن است این مشکل را در آینده به وجود آورد که سلیقه یک اتاق با اتاق دیگر در رتبه‌بندی فرق کند و در این شرایط چگونه می‌توان رتبه‌بندی اعضای یک اتاق را با اتاق دیگر مقایسه کرد؟ به همین دلیل اگر رتبه‌بندی یک مرکز علمی مستقل باشد، این اتفاق نمی‌افتد و همه در یک چارچوب و الگو رتبه‌بندی را انجام می‌دهند. همان‌طور که اشاره کردم ما هم باید به سمتی برویم که نهادهای رتبه‌بندی اعتباری در کشور به وجود بیاوریم و مانند نهادهای بین‌المللی مانند Moody، S&P و Pich در ایران هم داشته باشیم. به هر حال خیلی از مجموعه‌های خارج از ایران اطلاعات تولیدشده توسط این بنگاه‌ها را به خاطر قدمتشان بیشتر مورد توجه می‌دهند تا اطلاعات تولید شده توسط نهادهای داخلی را. اما باید در نظر داشت که اطلاعات تولیدشده توسط نهادهای ملی، برای کشورها قابل اتکاتر و قابل استفاده‌تر است و باید حتما این کار انجام گیرد. این دو بحث ضمن آنکه در فرآیند و در عنوان خیلی به همه شبیه‌اند، در نتیجه با هم تفاوت دارند و تفاوت این است که این کار اتاق صرفا یک رتبه‌بندی اعتباری نیست بلکه تلفیقی است از اعتبار، سابقه و صحیح‌العمل بودن، حجم و اندازه کار، میزان فعالیت‌های تشکلی و یکسری شاخص‌های تعریف شده که در مجموع برای آنها رتبه‌بندی انجام می‌شود.