مواد لازم برای تهیه آلودگی هوای تهران
میترا راد
زوزه آمبولانس‌ها را همیشه می‌شود در این شهر شلوغ شنید، به پاییز و زمستان که برسیم، دیگر نوسان ندارند، در آن ترافیک‌های خیس و شلوغ و چسبناک زمستانی، پشت سرتان انعکاس نور سرخ گردانش را روی قطره‌های کثیفِ پاشیده روی شیشه اتوموبیلتان می‌بینید، کنار می‌زنید تا برود، خودروی بزرگ حامل یک انسان است که بدنش از دست آلودگی خفه شده!
شاید آلودگی هوا، شاید صوتی و. . . خود این آلودگی هوا انواع و اقسامی دارد. برای خیلی‌ها این مساله اهمیت دارد که روزانه چه نوع هوایی را تنفس می‌کنند.
میترا راد
زوزه آمبولانس‌ها را همیشه می‌شود در این شهر شلوغ شنید، به پاییز و زمستان که برسیم، دیگر نوسان ندارند، در آن ترافیک‌های خیس و شلوغ و چسبناک زمستانی، پشت سرتان انعکاس نور سرخ گردانش را روی قطره‌های کثیفِ پاشیده روی شیشه اتوموبیلتان می‌بینید، کنار می‌زنید تا برود، خودروی بزرگ حامل یک انسان است که بدنش از دست آلودگی خفه شده!
شاید آلودگی هوا، شاید صوتی و... خود این آلودگی هوا انواع و اقسامی دارد. برای خیلی‌ها این مساله اهمیت دارد که روزانه چه نوع هوایی را تنفس می‌کنند.
بگذارید هوای تهران را در یک دهه اخیر نگاه کنیم. از سال 80 تا همین پارسال. در ایران، شرکت کنترل کیفیت هوای تهران برای محاسبه استاندارد کوتاه‌مدت آلاینده‌ها، از استاندارد سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا و برای محاسبه استاندارد طولانی‌مدت (سالانه) آلاینده‌ها، از استاندارد مصوب شورای‌عالی حفاظت محیط زیست استفاده می‌کند.
شاید فکر کنید در سال‌های اخیر روزهای کثیف بیشتر شده است، اما باید توجه داشته باشید که این آمارها فرق کردند، اینطور بگوییم که استانداردی که با آن هوای تهران سنجیده می‌شد، بنا به پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۱۳۸۸، برای سال‌های ۱۳۸۸، ۱۳۸۹، ۱۳۹۰ تغییر کرد و سختگیرانهتر شد، که این موضوع خود سبب شده تعداد روزهای آلوده نسبت به سال‌های قبل از این افزایش بیشتری
داشته باشد.
آلودگی هوا چیست
آلودگی هوا وجود یک یا چند آلوده‌کننده در هوای آزاد با کمیت‌ها، ویژگی‌ها و «زمان ماند» که برای زندگی انسان، گیاهان یا حیوانات و اموال مضر باشد یا به طور غیر قابل قبولی مخل استفاده راحت از آنها گردد. تعریف دیگری از آلودگی هوا این است: وجود هر نوع آلاینده اعم از جامد، مایع، گاز یا تششعات پرتوزا و غیرپرتوزا در هوا به مقدار و در مدت زمانی که کیفیت زندگی را برای انسان و دیگر جانداران به خطر اندازد یا به آثار باستانی و اموال خسارت وارد آورد!
در اینجا وضعیت سال‌های ۱۳۸۱ تا ۹۰ را به تفکیک آلاینده‌های مختلف می‌بینیم. قبل از آن بهتر است نگاهی به تعریف شاخص آلودگی هوا بیندازیم.
شاخص آلودگی هوا به صورت هوای پاک، سالم، ناسالم یا غیربهداشتی، بسیار ناسالم و خطرناک یا بحرانی تعریف می‌شود. سازمان‌های حفاظت محیط زیست و کنترل کیفیت هوا شاخص‌های کیفیت هوا را با 5 نوع آلاینده منواکسید کربن، ازن، دی اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق محاسبه می‌کنند. برای هر کدام از این آلاینده‌ها استاندارد خاصی تعریف شده است. میزان آلایندگی هر کدام از این آلاینده‌ها بر اساس اندازه‌گیری ایستگاه‌های دائمی تعیین آلودگی هوای تهران صورت می‌گیرد. این ایستگاه‌ها به صورت شبانه روزی آلودگی هوای تهران را اندازه می‌گیرند. اعداد و ارقامی که در نتیجه این سنجش‌ها حاصل می‌شود تحت عنوان شاخص آلودگی هوا یا شاخص کیفیت هوا به کار برده می‌شود. عدد شاخص کیفیت هوا را با استفاده از فرمول‌های خاصی به دست می‌آورند. اگر این عدد بین 0 تا 50 پی پی اِم (یک میلی‌متر آلودگی هوا در یک متر معکب هوا) باشد هوا پاک، از 51 تا 100 هوا سالم، 51 تا 200 هوا ناسالم و اگر بالای 300 باشد آلودگی هوا خطرناک و بالای 400 پی پی اِم وضعیت هوا بحرانی است.
منواکسید کربن
گازی است بی‌رنگ و بو و بسیار سمی، که بیشتر بر اثر احتراق ناقص سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود. هنگامی که در فرآیند احتراق مواد آلی، اکسیژن حاضر جهت احتراق کم باشد، منواکسید کربن تشکیل می‌شود. آثاراین گاز در بدن انسان در ظرفیت حمل اکسیژن توسط خون منعکس است که به‌علت حلالیت کم به آسانی همراه با اکسیژن به آلوئول‌ها می‌رسد و از طریق آنها نفوذ کرده و با اکسیژن برای اشغال یکی از چهار محل آهن در هموگلوبین رقابت می‌کند. میل ترکیبی آهن با منواکسید کربن، 210 مرتبه بیشتر از اکسیژن است. وجود کربوکسی هموگلوبین ظرفیت خون را برای حمل اکسیژن کاهش داده و روی سلسله اعصاب مرکزی اثر می‌گذارد.
قرار گرفتن در معرض غلظت بالای این گاز باعث کاهش دقت بینایی، کاهش توان کاری، عدم قابلیت یادگیری و انجام فعالیت‌های دشوار می‌شود. قابل توجه است که بخش حمل و نقل بزرگ‌ترین سهم را در تولید این آلاینده در شهرهای بزرگ به خود اختصاص می‌دهد، به‌طوری که میزان منواکسیدکربن با افزایش تعداد وسایل نقلیه در مناطق مختلف شهر افزایش می‌یابد. مقدار تولید منواکسیدکربن در جهان به طور تقریبی معادل ۲۶۰۰ میلیون تن در سال برآورد گردیده است که توسط سازمان بهداشت جهانی شصت درصد از این مقدار توسط فعالیت‌های انسانی تولید می‌شود. در مناطق شهری غلظت گاز به بار ترافیکی وابسته بوده و با شرایط آب و هوایی مختلف نیز تغییر می‌یابد. از منابع غیرشهری تولیدکننده این گاز می‌توان سوزاندن پسماندهای کشاورزی و آتش‌سوزی جنگل‌ها را نام برد.
همان طور که ملاحظه می‌شود تعداد روزهایی که در هوای پایتخت این آلاینده وجود داشته طی سال‌های 1381 تا 90 به تدریج کاهش یافته به طوری که در سال 1390، 362 روز پاک از نظر این آلاینده مضر وجود داشته است.
ازن
ازن در لایه تروپوسفر و استراتوسفر نقش مهمی را ایفا می‌کند و در حفظ حیات و اثر بر شرایط جوی بسیار حائز اهمیت است. در حدود 90 درصد ازن اتمسفری در استراتسفر قرار گرفته است، این گاز با جذب پرتوهای طول موج کوتاه فرا بنفش از موجودات زنده در برابر این پرتو محافظت می‌کند و با جذب پرتوهای خورشیدی وارد شده به استراتوسفر باعث گرم شدن آن می‌شود و در عوض با کاهش انرژی و شدت آن باعث کاهش شدت ورودی آنها به لایه زیرین اتمسفر و سطح زمین می‌گردد. این آلاینده اساسا توسط منبعی به محیط منتشر نمی‌شود، بلکه به‌وسیله واکنش‌های موجود بین آلاینده‌های اتمسفر تولید می‌شود و به همین علت، این آلاینده را از نوع ثانویه می‌نامند. آلاینده‌های اولیه‌ای که در شکل‌گیری ازن شرکت دارند، اکسیدهای نیتروژن و مجموع هیدروکربن‌ها هستند. ازن یک ماده اکسید کننده قوی با قابلیت واکنشی زیاد بوده و فعالیت شیمیایی بالای ازن باعث بروز مشکلاتی از قبیل از بین رفتن بافت ریه‌ها و کاهش عملکرد آن می‌شود. از جمله اثرات مضر این آلاینده بر سلامتی انسان، سوزش چشم و ریه‌ها است. آمارها نشان می‌دهد که حملات آسم در روزهایی که غلظت بالایی از این آلاینده مشاهده شده به‌طور
مشخصی افزایش یافته است. ازن موجود در هوا آسیب‌های شدیدی به کودکان، افراد سالخورده و افراد دارای ناراحتی تنفسی وارد می‌کند. قرار گرفتن در معرض غلظت پایین ازن به‌مدت 6-7 ساعت متوالی باعث کاهش توان ریه‌ها توام با عوارضی مانند درد قفسه سینه و سرفه می‌شود. ازن همچنین موجب کاهش بازدهی محصولات کشاورزی و از بین رفتن جنگل‌ها و اکوسیستم گیاهی می‌شود.
با توجه به این جدول تمامی سال‌های مورد مطالعه به غیر از سال‌های ۱۳۸۷ الی ۱۳۸۹ در وضعیت مطلوبی قرار داشته و بیشترین تعداد روزهای آلوده طی سال ۱۳۸۸ یعنی ۱۷ روز رخ داده است. همه روزهای سال ۱۳۹۰ به لحاظ این آلاینده در وضعیت پاک و سالم قرار داشته‌اند. لازم به ذکر است که در سال ۱۳۸۱، اطلاعات شاخص آلاینده ازن در ۳۱۱ روز موجود بوده است.
دی اکسید نیتروژن
اکسیدهای نیتروژن از مهم‌ترین مواد آلاینده در اغلب اجتماعات انسانی به شمار می‌رود و سالیانه در حدود ۱۵۰ میلیون تن از این مواد وارد اتمسفر می‌شود. این اکسیدها در حرارت‌های زیاد احتراق مواد سوختنی از ترکیب نیتروژن هوا با اکسیژن تولید می‌شود. عوامل دیگر صنایع تولید اسید نیتریک، موتورهای دارای احتراق داخلی، نیروگاه‌های حرارتی و احتراق سوخت در صنایع هستند. دی اکسید نیتروژن که بیشتر از دیگر اکسیدهای نیتروژن در هوا منتشر می‌شود، گازی است قهوه‌ای رنگ و بدبو که به وسیله وسایل نقلیه موتوری و کارخانجاتی که از موتورهای درون‌سوز استفاده می‌کنند، وارد هوا می‌شود. این گاز باعث تحریک چشم و قسمت‌های عمقی ریه‌ها شده و موجب بروز خستگی مفرط و افزایش موارد بیماری می‌شود. علاوه بر این به گیاهان نیز صدمات زیادی وارد می‌کند.
با توجه به این داده‌ها تمامی سال‌ها به غیر از سال 1389 در وضعیت مطلوبی قرار داشته است. به نقل از شرکت کنترل کیفیت هوای تهران دلیل افزایش تعداد روزهای ناسالم در سال 1389 و همچنین افزایش تعداد روزهای سالم نسبت به روزهای پاک در سال 1390، سختگیرانهتر شدن استاندارد این آلاینده از اواسط سال 1389 بوده است. لازم به ذکر است، در سال 1381، اطلاعات شاخص آلاینده دی اکسید نیتروژن در 311 روز موجود بوده است.
دی اکسید گوگرد
دی اکسید گوگرد گازی است بی رنگ و به وسیله دو منبع، منابع طبیعی مانند آتشفشان و فعالیت‌های انسان وارد هوا می‌شود. ترکیب دی اکسید گوگرد با بخار آب موجود در هوا، اسید سولفوریک تشکیل شده و بارش آن به صورت باران اسیدی، باعث خوردگی فلزات، سنگ و پارچه می‌شود. این گاز نیز همچون دی اکسید نیتروژن بر گیاهان اثر گذاشته و باعث از بین رفتن آنها می‌شود. منبع اصلی تولید این گاز، احتراق گازوئیل و مازوت در منازل، کارخانجات و وسایل نقلیه موتوری است. برخی از سوخت‌های فسیلی مانند ذغال‌سنگ و مواد نفتی سنگین (نفت کوره و گازوئیل) حاوی مقادیر زیادی گوگرد هستند که این گوگرد در اثر احتراق به شکل گاز دی اکسید گوگرد یا ذرات در فضا پخش می‌شود. نیروگاه‌ها، کارخانجات، مناطق مسکونی و خودروهای دیزلی که اغلب از سوخت‌های فوق‌الذکر استفاده می‌کنند، از منابع انتشار اصلی این آلاینده محسوب می‌شوند. دی اکسید گوگرد که بیشتر از دیگر اکسیدهای گوگرد در هوا منتشر می‌شود، گازی است بی‌رنگ و بدبو که باعث تحریک مجاری تنفسی به‌خصوص حلق، بینی و حنجره شده و ایجاد برونشیت‌های مزمن، آسم و آمفیزم می‌کند. این آلاینده به مقدار زیاد در آب محلول بوده و در نتیجه به
وسیله رطوبت در سیستم تنفس فوقانی جذب می‌شود. مهم‌ترین اثرات تنفسی غلظت‌های بالای شامل نارسایی‌های تنفسی، کاهش سیستم دفاعی ریه‌ها و تشدید بیماری قلبی و ریوی است و افراد دارای بیماری‌های آسم، برونشیت یا آمفیزم و بیماران قلبی و همچنین بچه‌ها و افراد مسن به این گاز حساس هستند. این آلاینده به طور عمده موجب برونشیت و تنگی نفس در غلظت‌های نسبتا پایین می‌شود. تاثیر این آلاینده در سیستم تنفسی در حضور ذرات معلق تشدید می‌شود.
با توجه به داده‌های این جدول در سال ۱۳۹۰، تمامی روزهای سال از لحاظ این آلاینده در وضعیت پاک قرار داشته‌اند. در بقیه سال‌های مورد مطالعه هوا از لحاظ دی اکسید گوگرد در وضعیت آلوده قرار نداشته است. باز هم در اینجا ذکر این نکته لازم است که در سال ۱۳۸۱ اطلاعات شاخص آلاینده دی اکسید گوگرد در ۳۱۱ روز موجود بوده است.
ذرات معلق
به هر ماده‌ای به جز آب خالص که به صورت مایع یا جامد در اتمسفر تحت شرایط نرمال در‌اندازه میکروسکوپی یا زیر میکروسکوپی اما بزرگتر از ابعاد ملکولی (حدود ۲ آنگسترم) موجود باشد، ذره معلق یا PM می‌گویند. یک توصیف کامل از ذرات موجود در جو نیازمند تعیین موارد ذیل است:
الف)غلظت
ب)اندازه
ج) ترکیب شیمیایی
د) فاز (مایع یا جامد)
راه‌های زیادی برای بیان اندازه ذرات وجود دارد ولی اغلب بر حسب قطرهای واقعی یا معادل بیان می‌شوند. ذرات از لحاظ اندازه به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف:کوچک‌تر از ۵/۲ که فاین نامیده می‌شوند. ب: بزرگتر از ۵/۲ میکرو مترکهCOARSE نامیده می‌شود. ذرات معلق با قطر آیرودینامیکی کمتر از ۱۰ میکرومتر به دلیل راهیابی به سیستم تنفسی تحتانی به عنوان شاخص اصلی مواد معلق در هوا معرفی می‌شوند. براساس مطالعات اپیدمیولوژیکی، ذرات معلق در مقایسه با اکسیدهای گوگرد و اکسیدهای ازت برای سلامتی انسان مخاطره‌آمیزتر است و مقدار پی اِم۱۰ در تشدید بیماری‌های قلبی - ریوی، کاهش مقاومت سیستم ایمنی بدن در مقابل بیماری‌ها، از بین رفتن بافت ریه، آسم کودکان، مرگ و میر زودرس و سرطان نقش عمده‌ای دارد. از آنجایی که ذرات بزرگتر از ۱۵-۱۰ میکرومتر در قسمت فوقانی سیستم تنفسی گرفته می‌شوند، تنها ذرات کمتر از ۳-۲ میکرومتر به اعماق ریه نفوذ می‌کنند و بدین جهت استاندارد کیفیت هوا برای ذرات بر اساس‌اندازه ذرات اصلاح شده است. ذرات معلق همچنین باعث از بین رفتن و خاک گرفتگی اشیا شده و در بسیاری از شهرها عامل اصلی کاهش دید است.
شاخص کیفیت هوا (AQI)
Air Quility Index یا شاخص کیفیت هوا، شاخصی است جهت پیش‌بینی روزانه کیفیت هوا. این شاخص هوای پاک یا آلوده را مشخص می‌کند و می‌گوید میزان ارتباط آن با سطوح سلامتی تا چه حد است. این شاخص میزان تاثیرات هوای آلوده بر سلامتی انسان را نشان می‌دهد.
سال 1381: در این سال مجموعا 8 روز پاک، 187 روز سالم، 169 روز ناسالم، 1 روز بسیار ناسالم داشت و خبری از روز خطرناک نبوده! بیشترین آلاینده در این سال را منو اکسید کربن به خود اختصاص داده است که بخش حمل‌ونقل بزرگ‌ترین سهم را در شهرهای بزرگ به خود اختصاص داده و همچنین احتراق ناقص سوخت‌های فسیلی باعث
به وجود آمدن آن می‌شوند.
سال 1382: سال بعد تعداد روزهای پاک، سالم، ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک به ترتیب 11، 191، 161، 2 و صفر روز بود. آلاینده‌ای که بیشترین روزهای سال را آلوده کرده باز هم منواکسید کربن بوده است که دلیل اصلی آن سیستم حمل و نقل شهری بوده است.
سال ۱۳۸۳: در سال۸۳ روی هم رفته ۲۰ روز پاک، ۲۵۷ روز سالم و ۸۸ روز ناسالم داشته‌ایم. خوشبختانه در این سال تعداد روزهای بسیار ناسالم و خطرناک صفر بوده است. آلاینده‌ای که باعث آلودگی بیشتر روزهای سال شده است همان منو اکسید کربن است، اما با نگاهی به دو سال قبل مشخص می‌شود که مقدار این آلاینده کاهش چشمگیری داشته است.
سال 1384: تعداد کل روزهای پاک 23، سالم 253، ناسالم 89 و بسیار ناسالم و خطرناک برابر با «صفر» بوده است. در این سال هم مانند سه سال گذشته آلاینده غالب منواکسید کربن بوده که البته نسبت به سال‌های قبل‌تر یعنی 1381 و 1382 کاهش یافته است.
سال ۱۳۸۵: سال۸۵ تعداد روزهای پاک ۳۶ روز، سالم ۲۵۴ روز، ناسالم ۷۵ روز و بسیار ناسالم و خطرناک صفر روز بوده است. بیشترین آلاینده در این سال منواکسید کربن است که نسبت به سال قبل یعنی ۱۳۸۴ افزایش یافته است اما در مقایسه با ابتدای دهه یعنی سال ۱۳۸۱ کاهش داشته است.
سال 1386: تعداد روزهای پاک در مجموع در این سال 22 روز، سالم 328 روز، ناسالم 15 روز و بسیار ناسالم 1 روز و خطرناک صفر روز بوده است. در این سال بیشترین آلاینده آلوده‌کننده هوا ذرات معلق کمتر از 10 میکرون بوده است. منواکسید نسبت به سال قبل از آن کاهش فوق‌العاده چشمگیری داشته، به طوری که تعداد روزهای ناسالم از نظر منواکسید کربن از 72 روز در سال 1385 به 7 روز در سال 1386 افت داشته است.
سال ۱۳۸۷: به سال ۸۷ که می‌رسیم، تعداد روزهای پاک در کل ۱۳ روز، سالم ۲۹۲ روز، ناسالم ۵۹ روز، بسیار ناسالم ۱ روز و خطرناک صفر روز بوده است. بیشترین آلاینده در این سال را ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون تشکیل می‌دهد که نسبت به سال قبل از آن در وضعیت نامطلوبی قرار گرفته و حتی ۱ روز بسیار ناسالم از لحاظ این آلاینده به ثبت رسیده است.
سال 1388: در سال88 مجموعا 41 روز پاک، 282 روز سالم، 40 روز ناسالم، 1 روز بسیار ناسالم و متاسفانه 1 روز خطرناک داشته‌ایم. آلاینده غالب این سال ذرات معلق کمتر از 10 میکرون بوده که اگرچه نسبت به سال قبلش یعنی سال 1387 تعداد روزهای آلوده به آن از 42 روز به 20 روز کاهش یافته اما 1 روز خطرناک به لحاظ وجود این آلاینده وجود داشته است.
سال ۱۳۸۹: آخرین سال دهه ۸۰ شمسی، تعداد کل روزهای پاک ۱۴ روز، سالم ۲۴۶ روز، ناسالم ۱۰۴ روز، بسیار ناسالم ۱ روز و خطرناک صفر روز بوده است. در این سال آلاینده‌هایی که بیشترین سهم را در آلودگی هوا داشته‌اند به ترتیب ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون و دی اکسید نیتروژن بوده‌اند. دی اکسید نیتروژن از احتراق سوخت موتورهای داخلی و صنایع پدید می‌آید. شایان ذکر است، اندازه‌گیری آلاینده ذرات معلق کمتر از ۵/۲ میکرون (PM۲.۵) از اوایل مهرماه سال ۱۳۸۹ در برخی از ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا انجام می‌شود و دلیل افزایش تعداد روزهای آلوده از این زمان در شهر تهران به علت اندازه‌گیری این آلاینده بوده است.
سال ۱۳۹۰: به سال ۹۰ که رسیدیم، تعداد کل روزهای پاک در مجموع ۳، سالم ۱۴۴، ناسالم ۲۱۵، بسیار ناسالم ۳ و خطرناک صفر روز بوده است. آلاینده‌ای که سهم بیشتری در تعداد روزهای ناسالم هوای پایتخت در این سال داشته است ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون بوده است. به گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، ۳ روز از سال ۱۳۹۰ در وضعیت ناسالم از لحاظ وجود ذرات معلق کم از ۱۰ میکرون قرار داشته است. نکته قابل توجه در این سال تعداد روزهای ناسالم از لحاظ وجود آلاینده منواکسید کربن است که به صفر رسیده است.
سال 1391: مجموع روزهای پاک در این سال 3 روز، سالم 216 روز، ناسالم 46 روز و بسیار ناسالم 3 روز بوده است.
کثیف‌ترین محله‌های تهران در سال ۹۱
با توجه به گزارش‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران وابسته به شهرداری، به ترتیب شهرداری منطقه 4 با 180 روز ناسالم، منطقه اقدسیه با 159 روز ناسالم و شهرداری منطقه 10 با 149 روز ناسالم آلوده‌ترین مناطق تهران بوده‌اند. لازم به ذکر است که در این سال سنجش هوا بیشترین روزهای سال را به خود اختصاص داده است. همچنین در اسفند ماه سال 1391 مناطق شهرری و شادآباد با 17 روز ناسالم، منطقه 11 تهران با 16 روز ناسالم و منطقه 19 با 13 روز ناسالم به ترتیب آلوده‌ترین نقاط تهران بوده‌اند.
ارسال نظر