کتاب بحران نفت در ایران
مازیار بهروز، دانشگاه ایالتی سانفرانسیسکو
«یرواند آبراهامیان بررسی ژرفی از اسناد جدیدِ نقش آمریکا در کودتای سال ۱۳۳۲ که منجر به برکناری نخست‌وزیر مصدق و بازگشت شاه به سلطنت شد، ارائه کرده است. فهم رویدادهای مربوط به آن وقایع موضوعی است همچنان داغ و زنده. آبراهامیان در بررسی خود موضوعات اساسی زیر را مدنظر قرار می‌دهد: مناقشه بر سر چه بود، نفت یا کمونیسم؟ نقش آمریکا در این حوادث چه قدر تعیین‌کننده بود؟ تأثیر این رویدادها بر روابط کنونی آمریکا با ایران چگونه است؟ همه‌ی کسانی که به دانستن پاسخ این پرسش‌ها یا پرسش‌های دیگر علاقه دارند در این گزارشِ مناقشه آمیز جذاب پاسخ‌هایی معتبر و قانع‌کننده درباره‌ی این واقعه‌ی مهم تاریخ معاصر خاورمیانه خواهند یافت.» گری سیک، دانشگاه کلمبیا»
روزی حرف‌های یکی از پیروان فیلسوف سیاست را شنیدم که پس از تأکید مدام بر کودتا نبودن وقایع ۲۸ مرداد ۳۲ و باوجود یدک کشیدن صفت ایرانشهری، «ملی شدن نفت» را اشتباه می‌دانست! با انتشار ویراست تازهی اسناد سیا درباره‌ی ایران، مشخص می‌شود که چگونه می‌توان کودتای ۱۳۳۲ را رد کرد و با ملی شدن نفت هم مخالف بود! البته اطلاع از حضور «جورج مک‌گی» در مقام یکی از صاحبان شرکت نفتی تگزان اویل و معاون وزارت خارجه کابینه ترومن در ایران کفایت می‌کند برای فهم چرایی اهمیت ملی شدن نفت و نسبت دقیق و درستش با کودتای ۲۸ مرداد: «دولت متبوع‌‍‌ام سخت با ملی شدن نفت مخالف است زیرا چنین اقدامی امتیازات نفتی آمریکا، بریتانیا و دیگر شرکت‌ها در جهان را به خطر می‌اندازد.» کتاب «بحران نفت در ایران: از ناسیونالیسم تا کودتا»، پژوهش تازهی «یرواند آبراهامیان» با نظر به ویراست تازهی اسناد محرمانه‌ی سازمان سیاست که نشان می‌دهد آمریکا چگونه از لحظه‌‌های آغازین ملی شدن نفت، مداخله‌ی جدی و علنی‌اش در ایران را آغاز کرده است.
ازآنجایی‌که «هندرسون به سیا اطمینان داد که برنامه‌ای منسجم در مجلس برای واداشتن مصدق به کناره‌گیری در جریان است» تا کودتا و مداخله‌ی دلاری و نظامی غیرمستقیم و ویران کردن غیرقابل‌جبران تمام آینده ایران، تصویری هولناک از رفتار ایالات‌متحده در مسیر کمک حداکثری به از دست دادن فرصت‌های ماست، فرصت‌هایی که در نامه‌ی «هنری گرادی» به وزارت خارجه‌ی کشورش، این‌طور بازگو می‌شوند: «مصدق از پشتیبانی 95 تا 98 درصد از مردم این کشور برخوردار است. تلاش برای برکناری او حماقت است.» بحران نفت در ایران به ریشه‌های مداخله‌ی تمام و کمال آمریکا در ایران رفته و روایتی مستند از عمق مخالفت آمریکا با ملی شدن نفت و به‌تبع آن دولت دکتر محمد مصدق ارائه می‌دهد. ازهمین‌رو و بر اساس گزارش سیا، چگونه وقتی «برای نخستین بار یک دولت در ایران با پشتیبانی مردمی به قدرت رسیده است» و کاری کرده که دیگر «هیچ‌کس نمی‌تواند ایرانیان را به ملی نکردن شرکت نفت متقاعد کند» درحالی‌که «شاه به شکل فزاینده‌ای از قدرت خیابان آگاه می‌شود و در حال حاضر از خیابان بیش از بریتانیا می‌ترسد»، می‌توان لحظه‌ای در ابعاد و اعماق مداخله‌ی آمریکا و هدایت کودتا شک کرد. اینکه چگونه ایالات‌متحده، این سمت تهوع‌آور همه‌ی تاریخ، درنهایت و تا همین امروز آن فرم از ملی شدن را برای ما تجویز کرد که تا زمانی پذیرش می‌شد که «انجام عملیات آینده [در نفت] در حیطه‌ی اختیارات ایرانیان نباشد.»
کتاب آبراهامیان مهم است حتی باوجود علم ما از این تعبیر خود نویسنده: «... اینکه ناگفته‌ها و مجهولات اغلب ازآنچه نوشته‌شده مهم‌ترند»
نکوداشت‌های کتاب بحران نفت در ایران
پژوهش تازه آبراهامیان پایانی است بر این افسانه که پیشنهاد نفتی آمریکا- بریتانیا در سال‌های ۱۳۳۰-۱۳۳۲ سخاوتمندانه بود و باید از سوی مصدق پذیرفته می‌شد. این اثر به‌وضوح نشان می‌دهد این پیشنهاد، در کنار دیگر مسائل، به‌منظور خریدن وقت برای حل بحران از طریق «معامله با یک دولت دوست» پس از مصدق «طراحی» شده بود.
قسمت‌هایی از کتاب بحران نفت در ایران
یرواند آبراهامیان (متولد ۱۳۱۹ در تهران) تاریخ‌نگار ارمنی-آمریکایی زاده ایران است.وی در سال ۱۳۲۹ به بریتانیا مهاجرت کرد و در سال ۱۳۴۲ درجه کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه آکسفورد دریافت کرد. آبراهامیان پس از مهاجرت به آمریکا موفق به گرفتن دکترای خود، در سال ۱۳۴۸ از دانشگاه کلمبیا شد.وی در دانشگاه‌های پرینستون و آکسفورد به تدریس «تاریخ ایران» پرداخت و هم‌اکنون در کالج باروک دانشگاه شهر نیویورک (CUNY) به تدریس تاریخ جهان و خاورمیانه مشغول است.
