سیر آموزش عالی نخبه‌گرا به توده گرا
این باور که افزایش کمیت آموزش عالی می‌تواند، شانس بهبود کیفیت زندگی افراد جامعه را به‌ویژه از منظر چشم‌اندازهای اقتصادی به صورتی عادلانه بهبود بخشد و رقابت ملی را در جهان جهانی‌شدن افزایش دهد، موجب رشد بی‌سابقه‌ای در آموزش عالی در طول دهه‌های گذشته به ویژه از دهه ۱۹۸۰ میلادی به بعد در سطح جهان شده است. این رشد که از آن با عنوان توده‌ای شدن آموزش عالی یاد می‌شود، ناظر بر سیر حرکت از آموزش عالی نخبه‌گرا به توده‌گرا است. در حالی که آموزش نخبه‌گرا با راهبرد پذیرش تعداد کم دانشجوی مستعد و پرورش نخبه صورت می‌گیرد، آموزش عالی توده‌ای تعداد زیادی دانشجو با سطوح مختلف استعداد، پذیرش و برای کارکردهای مختلف اجتماعی آماده می‌کند. این وضعیت، موجب سیطره منطق بازار در عرضه آموزش عالی و بازنمایی آن در قالب شکل‌گیری انواع الگوهای موسسات آموزش عالی با ماموریت‌های مختلف و سیاست‌های پذیرش باز دانشجو به منظور فراهم آمدن امکان مشارکت حداکثری و دسترسی ذی‌نفعان با جهت‌گیری‌ها و انتظارات مختلف در آموزش عالی شد. از این رو با نگاهی به روندهای گسترش آموزش عالی در سطح جهانی می‌توان شاهد آمارهای جالب توجهی بود. این آمارها نشان می‌دهد، بسیاری از کشورهای اروپایی در بازه‌های زمانی ۱۰ ساله ۲ برابر شدن تعداد دانشجویان را تجربه کرده‌اند. متاثر از روند جهانی، شکل‌گیری چنین جریانی در آموزش عالی ایران نیز در تناسب با بافتار و ویژگی‌های خاص خود صادق است.
در این ارتباط پس از انقلاب اسلامی و به طور متمرکز از دهه ۱۳۸۰ خورشیدی توده‌ای شدن آموزش عالی در ایران مبتنی بر اهداف عدالت‌خواهانه به منظور فراهم آوردن دسترسی برابر به فرصت آموزش عالی برای همگان و فراهم آوردن زمینه توسعه اقتصاد دانش بنیان مورد توجه حکمرانان و سیاستگذاران آموزش عالی ایران قرار گرفت. به این واسطه، تعداد دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی کشور از ۱۲۰ دانشگاه در دهه ۷۰ خورشیدی به ۵۰۷ دانشگاه و موسسه آموزش عالی و پژوهشی در دهه ۸۰ خورشیدی افزایش یافت. در این ارتباط براساس آمارهای موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی ایران در ۱۳۹۸، مقایسه نقطه‌ای رشد زیرنظام‌ها در سال تحصیلی ۸۷-۸۶ و سال تحصیلی ۹۶-۹۵ نشان می‌دهد که دانشگاه‌های وزارت عتف(وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) در حدود ۵۵ درصد، دانشگاه آزاد اسلامی ۴۰ درصد، دانشگاه جامع علمی کاربردی حدود ۷۱ درصد و موسسه‌های آموزش عالی غیردولتی–غیرانتفاعی در حدود ۵۰ درصد رشد داشته‌اند.
همچنین در سال تحصیلی ۸۷-۸۶ جمعیت دانشجویی در ایران سه ملیون و ۲۹۰ هزار و ۹۲ تن بوده که این عدد در سال تحصیلی ۹۶-۹۵ به سه میلیون و ۸۷۴ هزار و ۶۲۵ دانشجو رسیده است.
شکل‌گیری پدیده صندلی‌های خالی
با این وجود، مطالعات و شواهد حکایت از یک پارادوکس(تناقض) معنادار در این زمینه دارد؛ به این صورت که در نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ آموزش عالی ایران به شدت درگیر کاهش تقاضای ورود به آموزش عالی و در نتیجه شکل‌گیری پدیده مازاد ظرفیت یا صندلی‌های خالی شده است. در این ارتباط، شواهد آماری نشان می‌دهد از سال تحصیلی ۹۴-۹۳ تا سال تحصیلی ۹۶-۹۵ جمعیت دانشجویی کاهشی حدود ۲۰ درصد را تجربه کرده است. نمود عینی این وضعیت با مقایسه اهداف و عملکرد آموزش عالی ایران در تعداد دانشجو این شکل‌ها نشان از شکاف میان اهداف و عملکرد آموزش عالی در زمینه جمعیت مورد تاکید بخش آموزش عالی برنامه ششم توسعه کشور دارد. از طرفی، گزارش‌های یک دهه اخیر سازمان سنجش آموزش کشور نشان می‌دهد توزیع ظرفیت‌های خالی مانده یا صندلی‌های خالی به ترتیب از بیشترین به کمترین اختصاص به آزمون‌های فنی-حرفه‌ای، کاردانی به کارشناسی، آزمون سراسری، کارشناسی ناپیوسته دانشگاه علمی کاربردی، فراگیر کارشناسی ارشد پیام نور و دکتری تخصصی دارد. علاوه بر آن بازنمایی این وضعیت در دوره‌های مختلف تحصیلی ذیل هریک از این آزمون‌ها نیز متفاوت است. این تفاوت در آزمون سراسری به ترتیب بیشترین به کمترین به صورت (دوره‌های پیام نور، غیرانتفاعی، فرهنگیان، شبانه، نیمه‌حضوری و روزانه) آزمون کاردانی به کارشناسی (غیرانتفاعی، روزانه، شبانه، مجازی غیرانتفاعی، نیمه‌حضوری، مجازی و پردیس) آزمون فنی حرفه‌ای(روزانه، شبانه و غیرانتفاعی) آزمون فراگیر کارشناسی ارشد پیام نور، آزمون کاردانی به کارشناسی (غیرانتفاعی، روزانه، شبانه، نیمه حضوری و مجازی) و آزمون دکتری تخصصی (روزانه، شبانه، پردیس، بورس اعزام خارج، غیرانتفاعی و پیام نور) مشاهده می‌شود. گرچه وجود صندلی‌های خالی اغلب اختصاص به زیرنظام‌های دانشگاهی غیردولتی دارد اما این پدیده همانند یک پاندمی به سرعت در حال شیوع در دانشگاه‌های دولتی نیز هست. گرچه وجود صندلی‌های خالی اغلب اختصاص به زیرنظام‌های دانشگاهی غیردولتی دارد اما این پدیده همانند یک پاندمی به سرعت در حال شیوع در دانشگاه‌های دولتی نیز هست؛ مسأله‌ای که نشان از کاهش ارزش تحصیلات دانشگاهی در جامعه ایرانی و در برآیند تفکری دارد که توده‌ای شدن آموزش عالی در آن جاری و ساری شده است.
منبع: ایرنا
