گفت‌وگوی سید روح الله لطیفی سخنگوی سابق گمرک با دنیای اقتصاد
از بلاک چین تا مِگاایکس‌ری
شرکت‌های دانش بنیان به کمک گمرک آمدند
با توجه به اهمیت فرایند شفاف سازی ورود و خروج کالا کارنامه گمرک ایران در این زمینه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
گمر ک ایران از سازمان‌هایی است که توانسته تمام خدماتش را از حالت انسانی به سمت «paperless» یا حذف کاغذ ببرد، فرآیند اتوماسیون را راه‌اندازی کند و همه موارد ثبت و ورود و خروج کالاها در فضای الکترونیکی و شفاف روی می‌دهد.
حتی ورود و خروج و ثبت داده‌ها بر بستر بلاکچین یکی از موضوعاتی است که توسط گمرک در دستور کار قرار گرفته، بلاکچین امنیت را افزایش می‌دهد در عین اینکه بخش‌های اطلاعات به صورت جدای از هم نگه داری می‌شوند و آسیب نمی‌بینند.
از چه زمانی تصمیم گرفته شد فرآیند نظارت و بازرسی محموله‌ها به دستگاه‌های ایکس‌ری سپرده شود؟
ما کشوری هستیم که ترانزیت در آن میتواند رونق بگیرد البته باید در نظر داشته باشیم که رونق گرفتن ترانزیت منوط به کاهش هزینه‌ها و کاهش زمان توقف محموله‌های ترانزیتی هستیم که ایکس ری‌ها می‌توانند در این زمینه کمک شایان توجهی بکنند.
با توسعه بهره برداری از دستگاه‌های ایکس‌ری کامیونی محموله‌های پلمب بدون اینکه باز شوند می‌توانند مورد بازدید قرار بگیرند.
نباید فراموش کنیم ما در همسایگی کشوری قرارداریم که بخش زیادی از مواد مخدر جهان در آن تولید می‌شود علاوه بر این ما حدود ۲هزار و ۵۰۰ قلم کالای ممنوعه داریم و از طرفی هم به دلیل تعلق یارانه قابل توجه به برخی دیگر از کالاها قاچاق آن از ایران میتواند جذابیت مالی فراوانی داشته باشد به این دلایل استقرار دستگاه‌های ایکس ری کامیونی کاملا توجیه پذیر شد.
موضوع این است که نسبت به سایر کشورهای دنیا ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های بیشتری داریم و از نظر جغرافیایی هم با حدود ۹ هزار کیلومتر مرز طبیعی است که با عوامل انسانی نمی‌توان روی همه این‌ها نظارت دقیق داشت.
باید در نظر داشته باشیم روزانه ۱۳ میلیون تن کالا از ایران ترانزیت می‌شود یعنی از کشور دیگری برای عبور از ایران به سوی کشور ثالث بارگیری می‌شود که این کالاها هم بدون نقض کنوانسیون‌های بین‌المللی باید بررسی شود و فقط ابزارهای ایکس ری قادر به این کار است.
از سوی دیگر حدود ۱۴۰ تا ۱۵۰ میلیون تن کالای صادراتی داریم که نیاز به کنترل دارند، زیرا این تجربه را داشته‌ایم که در مواردی ضمن انتقال کالا از خاک ایران مواد مخدر هم عبور کرده و این موضوع باعث تنش در روابط میان ما و همسایگانمان شده است.
به این دلایل به این نتیجه رسیدیم که باید به سمتی بریم که تمامی پایانه‌های مرزی و گمرکی ما به ایکس ری‌های به روز و با حساسیت تصویر بالا مجهز شود.
این تصمیم یک مزیت ویژه دیگر هم داشت و آن این بود که توانستیم دیتاهای ورودی و خروجی را مقایسه کنیم تا اگر اختلافی میان محموله ورودی و خروجی وجود دارد آن را کشف کنیم.
در نهایت از اوایل دهه ۱۳۹۰ استفاده از ایکس‌ری‌های کامیونی شروع شد و از آلمان و چین دستگاه‌هایی وارد کشور شد که به آنها مگا ایکس ری می‌گوییم. با وجود این دستگاه‌ها امکان ورود کامیون و بار آن به دستگاه فراهم شد اما مشکلی که در این میان وجود داشت این بود که برای تامین تجهیزات بیشتر باید ارز از کشور خارج می‌شد ضمن اینکه بعد از مدتی شرکت‌های سازنده دستگاه خدمات مربوط به آن را به بهانه تحریم‌ها پشتیبانی نمی‌کردند. مثلا شرکت‌های آلمانی تولیدکننده دستگاه اعلام کردند به دلیل تحریم‌ها پشتیبانی دستگاه‌ها را انجام نمی‌دهند از اینجا ورود دستگاه‌های چینی در دستور کار قرار گرفت که با وجود پشتیبانی این‌ها هم قیمت بالایی داشتند و بعد از اینکه گارانتی آنها به اتمام می‌رسید تا میلیون‌ها دلار در سال هزینه نگه داری دستگاه‌ها بود.
نگه داشت این دستگاه‌ها اهمیت زیادی دارد و اساسا این دستگاه باید باید از ایمنی بالایی هم برخوردار باشد و بتواند پروتکل‌های ایمنی و استاندارد سازمان انرژی اتمی را رعایت کند چون در مواردی کامیون با راننده وارد دستگاه می‌شود و بارِ کامیون مورد نظارت ایکس ری قرار می‌گیرد.
در چنین شرایطی که هم لزوم استفاده گسترده از دستگاه کاملا توجیه‌پذیر است و هم خرید و نگه داشت آن با چنین مسائلی مواجه می‌شود چه راه‌حلی برای موضوع در نظر گرفته شد؟
ابتدا باید بگویم دانش ساخت این دستگاه در اختیار کشورهای معدودی است و این تکنولوژی را به ما نمیدادند، اما بعد از جدی‌تر شدن تحریم‌ها سازمان پژوهش‌های وزارت دفاع (سپند) که زیر نظر شهید فخری زاده فعالیت می‌کرد برای ساخت دستگاه‌های تولید داخل اعلام آمادگی کرد و قراردادهایی با شرکت سپند بسته شد.
سال ۱۳۹۵ -۹۶، پنج دستگاه ساخته و مستقر شد و در ادامه شرکت‌های دانش‌بنیان دیگری هم وارد پروسه ساخت شدند و راهی که شهید فخری زاده و تیم او در شرکت سپند بازکردند در نهایت منجر به بومی شدن دانش ساخت این دستگاه‌ها شد.
با وجود تاسیس چند شرکت دانش بنیان برای ساخت داخلی دستگاه‌ها، اما به نظر می‌رسد روند تجهیز گمرک به این دستگاه‌ها به کندی صورت می‌گیرد.
ببینید روند تولیدات داخلی بعد از قرارداد شروع می‌شود و این‌طور نیست که تولید مازاد در انبار داشته باشند و بلافاصله بعد از خرید اقدام به نصب آن کنند به همین دلیل یکی از موضوعاتی که در این زمینه وجود دارد روند کند نصب این دستگاه‌ها است.
به جز موضوع ساخت دستگاه ایستگاه‌های نصب ایکس ری هم با توجه به ایمنی‌های موجود باید ساخته شوند که خود این موضوع هم به اندازه کافی روندی زمان‌بر است همچنین روند اخذ مجوزهای ایمنی از سازمان انرژی اتمی هم خودش یک پروسه طولانی است. گمرک، سازمان انرژی اتمی و بخش خصوصی‌ای که قرارداد نصب تجیزات را اجرا می‌کند حساسیت زیادی روی این بخش دارند و پیگیری روند اخذ مجوزها با وسواس بسیار طی می‌شود.
مدل پرداخت‌ها را نمی‌توان اصلاح یا تسهیل کرد؟
الان کشور به سمتی می‌رود که قراردادهای خوبی با بخش خصوصی بسته شده و این قراردادها با مدل‌های مختلف مالی بسته می‌شوند از جمله اینکه هم مدل پرداخت مستقیم یا مناقصه داریم و هم قراردادهای BOT و BOO.
مدل قرارداد BOO یک ابتکار در این حوزه به شمار می‌رود. در این مدل قرارداد، شرکت‌هایی که می‌خواهند این قبیل خدمات را ارائه بدهند ایکس ری را می‌سازند یا از شرکت‌های داخلی می‌خرند و مستقر می‌کنند و در نهایت درآمدهای ناشی از آن یعنی هزینه ایکس ری کامیون به حساب آنان واریز می‌شود.
در مدل قرارداد BOT محدودیت زمانی وجود دارد مثلا به شرکت می‌گویند ایکس ری را بساز و بعد از ۱۰ سال مالکیت آن را هم به همان شرکت واگذار می‌کنند درحالیکه در مدل BOO از ابتدا مالکیت متعلق به شرکت است. در این مدل قرارداد شرکت تا زمانی که دستگاه استانداردهای لازم برای کار را ارائه می‌دهد از آن استفاده می‌کند و به همین دلیل به روز رسانی‌ها و تامین تجهیزاتش را هم به موقع انجام می‌دهد تا بتواند مدت بیشتری از درآمدزایی دستگاه بهره‌مند شود.
شرکت‌های دانش بنیان از این مدل قرارداد استقبال می‌کنند؟
از نظر من این قرارداد برد – برد است زیرا دولت از منابع خودش استفاده نمی‌کند و معطل تامین بودجه هم نمی‌شود به علاوه اینکه از خروجی دیتای دستگاه هم با نظارتی که در این دستگاه‌ها به صورت کامل وجود دارد بهره‌مند می‌شود از سوی دیگر بخش خصوصی هم که در این موضوع سرمایه گذاری کرده میتواند تا سال‌ها از محل فعالیت این دستگاه درآمد داشته باشد. بخش‌های دانش بنیان هم کنار این شرکت‌ها قرار می‌گیرند و خدمات ساخت، به روز رسانی و تامین تجهیزات را انجام می‌دهند.
به نظر شما کشور به چند عدد از این دستگاه‌ها نیاز دارد تا بتواند تمامی نیازهایش را پوشش بدهد؟
در سال‌های اخیر بین ۳۰ تا ۵۰ دستگاه ایکس ری در دست ساخت داریم، چند ایکس ری ساخت شرکت‌های دانش بنیان هم به مرحله بهره‌برداری رسیده و تقریبا تمامی استان‌های مرزی ما از این قرادادها بهره‌مند می‌شوند.
تا یکی دوسال آینده باید بیش از ۵۰ دستگاه ایکس ری به مبادی ورودی و خروجی کشور اضافه می‌شود ایکس ری هم کنترل و هم سرعت تردد را افزایش می‌دهد که این دو موضوع هزینه پرداختی توسط صاحبان محموله را هم قابل توجیه می‌کند. در نهایت باید به این نقطه برسیم که مرز محل تردد باشد نه محل توقف.
