گفت وگوی دنیای اقتصاد با مسعود کرباسیان رئیس کل سابق گمرک کشور؛
دو دهه تلاش برای شفافیت و مدرن‌سازی در گمرک ایران
دستور رهبری تمام ارکان کشور را پای کار تجهیز سامانه‌های ایکس‌ری آورد
شما طولانی‌ترین دوره ریاست بر گمرک را در دوران جمهوری اسلامی داشته‌اید به نظرم بد نیست از این سوال شروع کنیم که خرید و سپس تولید تجهیزات بازرسی و نظارتی از چه زمانی در گمرک جدی گرفته شد و چه مسیری را پیمود؟
من از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ در گمرک بودم اما این موضوع قبل از من در گمرک مطرح شده بود. درواقع تازه ایکس ری‌های کامیونی در دنیا به کار گرفته می‌شدند و یک شرکت آلمانی به نام «هاینه مان» این دستگاه‌ها را می‌ساخت. زمان ما یکی از این دستگاه‌ها آمد اما همان زمان ما به مشکل خوردیم به این صورت که تکنیسین‌هایشان را برای نصب و راه اندازی نمی‌فرستادند. ما یک کارگروه تشکیل دادیم و تصمیم گرفتیم از چین این دستگاه‌ها را وارد کنیم. چینی‌ها موفق شدند این کار را انجام بدهند و تا سال ۸۴ ما حدودا ۵ دستگاه ایکس‌ری کامیونی نصب کردیم یعنی هم در مرز سیستان بلوچستان و هم در مرز ترکیه گمرک را مجهز کردیم. یک نکته دیگر هم که باید بگویم این است که در آن زمان در منطقه ما فقط ایران مجهز به این دستگاه بود و هیچکدام از کشورها هنوز ایکس‌ری کامیونی نداشتند.
این بود تا اینکه من برای مدتی از گمرک رفتم و در سمت‌های دیگری مشغول به کار شدم وقتی مجددا به گمرک برگشتم سراغ ایکس ری‌ها را گرفتم، گفتند این‌ها بلااستفاده است و فقط یکی از آن‌ها کار می‌کند.
چرا؟ یعنی در تامین تجهیزات مشکل داشتند یا دلیل دیگری در کار بود؟
نمی‌دانم به عمد بود یا سهواً این اتفاق افتاده بود اما مجموعا ایکس‌ری زیاد مورد پسند واردکنندگان نبود چون همه چیز بار را نشان می‌داد. همان سال ۹۲ که برگشتم اصرار کردم که اکیس ری را باید وارد کنیم که تعدادی هم وارد کردیم و اتفاقا به صورت علمی‌تر از پیش هم از آن استفاده کردیم. به این معنا که ایکس ری را در بندر ورودی و خروجی می‌گذاشتیم و از بار دستگاه عکس می‌گرفتیم. این کار به ما کمک کرد تا در سال اول بالغ بر ۲۸۰ تن پیش‌ساز مواد مخدر که در کامیون به مقصد افغانستان جاسازی شده بود را کشف کردیم.
می‌توانید بگویید «پیش‌ساز» چیست و چرا باید به افغانستان قاچاق می‌شد؟
ببینید مورفین استخراج شده از تریاک باید با موادی ترکیب شود تا تبدیل به هروئین شود. به این مواد «پیش‌ساز» می‌گویند. این مواد را در آهن قراضه جاسازی می‌کردند و در اظهارنامه می‌گفتند که این آهن قراضه‌ها قرار است در افغانستان ذوب شود. داخل آهن قراضه‌ها بشکه‌های پیش‌ساز بود.
طبیعتا نمی‌شد یک کامیون ۴۰ فوتی را سه روز نگه دارند و تمام بار آهن قراضه آن را تخلیه کنند تا بشکه‌های پیش ساز کشف شود. این موضوع را هم در نظر داشته باشید که بین ۱۰۰ کامیون ممکن است که در میان بار یکی از آن‌ها دو بشکه پیش ساز وجود داشته باشد بنابراین عملا در بازرسی دستی و انسانی خیلی بعید بود چنین چیزی کشف شود. همین موضوعات باعث شد که ما ترغیب شویم ایکس ری‌های بیشتری در مرزها نصب کنیم و اتفاقا مقامات ارشد نظام هم از این کار حمایت کردند. همزمان بارهای قاچاق بیشتری هم کشف شد، از قطعات یدکی گرفته تا مشروبات الکلی حتی قاچاق انسان در مرزها به شکل جدی‌تری کنترل شد.
این کنترل‌ها در بهبود وجهه سیاسی کشور هم تاثیر زیادی دارد درست است؟
بله! برای ما مهم بود که اقتدار سیاسی کشور را نشان بدهیم. آن زمان ترکیه خیلی به دنبال نشان دادن این موضوع بود که القا کند قرار است عضو اتحادیه اروپا شوند و استانداردها و پروتکل‌های سخت‌تری را در مرزها اعمال می‌کردند، این یک جور پُز دیپلماتیک و ملی هم برای آن‌ها به حساب می‌آمد. مثلا دو – سه محموله از ما را بازرسی کردند و گفتند جنس جاسازی شده در آن پیدا کردیم!
خب این کار آن‌ها به ما بر می‌خورد بنابراین ما هم ایکس‌ری گذاشتیم و تمام محموله‌های آن‌ها را کنترل کردیم و اتفاقا پارچه‌های قاچاق کشف کردیم.
سال ۱۳۹۲ یعنی ۱۰ سال پیش دستگاه‌های ایکس‌ری تفاوت تکنولوژیک محسوسی با امروز داشتند؟
یکی از موضوعاتی که با امروز تفاوت داشت سرعت اینترنت و حجم اطلاعاتی بود که می‌توانستیم جابجا کنیم. فیبرنوری که هنوز وجود نداشت بنابراین با اینترنت ضعیف آن روز باید عکس ایکس‌ری را از بندرعباس به تهران می‌فرستادند، موقع خروج هم مثلا از سراوان به تهران می‌فرستادند، در تهران این دو عکس را با هم تطبیق می‌دادند تا متوجه شوند تغییری در بار به وجود آمده است یا نه!
بعدا البته تکنولوژی دستگاه‌ها خیلی پیشرفت کرد یعنی دیگر اینطور نبود که عکس را بفرستند و یک فرد عکس‌ها را با هم مقایسه کند. امروز تفاوت عکس‌ها به صورت هوشمند تشخیص داده می‌شود و خود سیستم گزارش می‌دهد که چه تغییراتی در بار صورت گرفته.
حمایت‌ها از نصب دستگاه در مرزها به چه صورت بود؟
به هر حال ما تصمیم گرفته بودیم این سامانه را در تمام مرزها مستقر کنیم اما نکته مهمی که باعث شد تا این کار جدی‌تر گرفته شود و تمام بخش‌های کشور پشت این موضوع بایستند دستوری بود که از سمت رهبری صادر شد. ایشان در یکی از سخنرانی‌هایشان فرمودند شنیدم گمرک برای نظارت و بازرسی کانتینرها از ایکس‌ری استفاده می‌کند و این کار را با جدیت باید دنبال کنند. از زمانی که ایشان این نکته را فرمودند کار نصب دستگاه برای من فراتر از مسئولیتی شد که داشتم اما هنوز مشکلی وجود داشت و آن هم این بود که برای خرید دستگاه ارز زیادی از کشور خارج می‌شد. تولید آن در داخل هم مشکل بود چون آن زمان نمی‌توانستیم مشکل هسته شتابدهنده را حل کنیم بنابراین من رفتم و با وزیر دفاع که آن زمان آقای دکتر دهقان بود صحبت کردم و ایشان شهید فخری زاده را به ما معرفی کردند. شهید فخری زاده انصافا خیلی روی این موضوع زحمت کشید، با تمام توان ایستاد و کار را به سرانجام رساند. ما ۱۰ قرارداد ایکس‌ری کامیونی با شرکت سپند که مسئولیت آن با شهید فخری زاده بود بستیم و کار را هم تحویل دادند.
یعنی پیش از این ماجرا ایشان را می‌شناختید؟ چون شهید فخری زاده پیش از ترور و شهادت حداقل در سطح عمومی شهرتی نداشتند.
من هم ایشان را به این اهمیت نمی‌شناختم، آقای دکتر دهقان گفت: «مجموعه سپندِ ما کار را جمع می‌کند» شهید فخری زاده خیلی آدم متواضعی بود یعنی وقتی با ایشان مواجه شدم کاملا مثل یک پیمانکاری بود که آمده یک سفارش کاری را بگیرد و انجام بدهد. اصلا اینطور نبود که خودش را در سطحی بالاتر معرفی کند در حالی که همان زمان درجات بالایی داشت اما شما اصلا این موضوع را در برخورد با ایشان حس نمی‌کردید.
یک تصوری وجود دارد که دستگاه‌های ایکس‌ری فقط در زمینه نظارت و بازرسی استفاده می‌شوند به نظرم بد نیست به این موضوع اشاره کنید که در چه زمینه‌های دیگری روال کار تسهیل شد.
درست است، ایکس‌ری فقط برای جلوگیری از فساد نیست و برای سرعت بخشیدن به تردد در گمرک هم کاربرد دارد. من یک زمانی برای بازدید به مرز مجارستان رفتم مشاهده کردم که کامیون‌ها به سرعت از مرز رد می‌شوند. برای من سوال پیش آمد که پس این همه کامیون را چطور بازرسی می‌کنند. به من گفتند ما اگر بخواهیم این همه کامیون را متوقف کنیم صف کامیون‌ها از آنطرف کشور ما بیرون می‌زند!
در اتحادیه اروپا این اعتماد بین کشورها وجود دارد چون کشور مبداء بار را چک کرده. ما در شرایطی بودیم که کشورها هیچکدام به ما اسناد درست نمی‌دادند. در اتحادیه اروپا همه ملزم هستند که این پروتکل‌ها را رعایت کنند. در اولین سالی که ما ایکس‌ری را به کار بردیم درآمد گمرک از ۸ هزار میلیاردتومان به حدود ۱۶ هزار میلیاردتومان رسید.
آن زمان درست است که محموله‌ها را پلمب می‌کردند تا از مرز ما رد شود اما ما متوجه شدیم که از یک پلمب چند پلمب دیگر هم تولید می‌کنند و بار را در داخل کشور ما عوض می‌کنند. برای جلوگیری از این کار ما به سمت پلمب هوشمند رفتیم. ما برای پلمب‌ها RFID گذاشتیم! یعنی که اطلاعات پلمب با رادیو فرکانس خوانده می‌شود که شامل اطلاعات بار، مسافر و کانتینر می‌شود و دیگر نمی‌توان از روی آن کپی کرد. کار دیگری که انجام دادیم و خیلی هم جواب داد این بود که روی کامیون‌ها جی پی اس نصب کردیم. سر مرز جی پی اس را می‌خواندیم و متوجه می‌شدیم راننده چه مسیری را طی کرده. آیا کانتینر از بازرگان یک راست به سمت دوغارون آمده یا جای دیگری توقف کرده و بارش را خالی کرده. در عین حال این اتفاق باعث شد که ما بدانیم کامیون در مدت مشخصی به مرز رسیده یا زمان از دست داده و این اتلاف زمان به چه دلیلی بوده است در این مسیر نیروی انتظامی هم به اطلاعات گمرک دسترسی داشت و مسیر راننده را کنترل می‌کرد. در آن زمان از پهباد هم برای کنترل مسیر حرکت و توقفگاه‌های کامیون‌ها استفاده کردیم.
تمام این تدابیر در نهایت باعث شد فساد در گمرک به حداقل ممکن برسد و درآمد گمرک هم افزایش پیدا کند ضمن اینکه کارآفرین ایرانی هم می‌تواند در فضای بهتری فعالیت کند.
سوالی که برای من و خوانندگان این مصاحبه پیش می‌آید این است که با وجود تمام این تدابیر چرا همچنان آمار قاچاق از مبادی رسمی بالا است؟
ما باید ابتدا پاسخ یک سوال را مشخص کنیم و آن این است که کشورهای دیگر چند رویه تجاری دارند؟
واردات، صادرات، مسافری و ترانزیت!
ما چند مبادی وارداتی داریم؟
چمدانی، بازراچه، پیله‌وری، کوله بری، مناطق آزاد، ملوانی، همراه مسافر، مناطق ویژه و مبادی دیگر که فکر می‌کنم مجموعشان حدودا به عدد ۱۲ برسد. ما مشخص کرده‌ایم که مرز نشین می‌تواند کالا بیاورد. در مناطق آزاد واردات آزاد است! ما نمی‌توانیم برویم مرز کشور را ببندیم. یک زمانی به من فشار می‌آوردند که دیوار بکشیم دور خرمشهر و آبادان و کنترل کنیم دیوار هم کشیدند اما گمرک نتوانست مستقر شود. ببینید این‌ها رویه‌هایی است که در کشور پذیرفته شده. همه این کالاها را هم به حساب قاچاق می‌گذارند در حالی که این‌ها قاچاق نیست وارداتی است که از مبادی دیگری جز گمرک وارد کشور می‌شود. تازه ما تعریف قاچاق را هم باید بازتعریف کنیم. اگر تعرفه را اشتباه اعلام کنند یا وزن کالا را طور دیگری ثبت کنند این می‌شود کالای قاچاق!
یک مورد دیگر هم این است که فهرست کالاهای ممنوعه به کشور ما خیلی زیاد است. اجناس زیادی هست که ورودشان از مبادی گمرکی به کشور ممنوع است اما در کشور مصرف می‌شود. الان ببینید بالای سر همه خانه‌ها تجهیزات دریافت از ماهواره نصب شده اما ورود رسیور به کشور ممنوع است.
در تمام دنیا سه طبقه بندی تعرفه داریم با سقف ۳ یا ۴ درصد؛ ما تا ۱۴۰ درصد تعرفه داریم بیست و خرده‌ای ردیف تعرفه داریم خب این‌ها باعث سردرگمی شده است.
خب این را چه کسی باید اصلاح می‌کرد؟ خود شما در سمت‌های متعددی مسئولیت داشتید که اتفاقا مربوط به همین موارد هم می‌شده. هم رئیس کل گمرک بوده‌اید هم معاون بازرگانی خارجی و هم وزیر اقتصاد. به همه این ضعف‌ها هم اشراف داشتید. چرا اصلاح نکردید؟
سال ۱۳۷۲ من معاون بازرگانی خارجی بودم با کمک مجلس این طبقه بندی را درست کردیم، اتفاقا آن زمان مجلس هم خیلی در این زمینه کمک کرد. اما بعدا و در هر دوره‌ای دولت‌ها مدام به این فهرست حاشیه‌های جدید اضافه کردند. ما اصلا هیچ جای دنیا چیزی به نام سود بازرگانی نداریم. فقط حقوق گمرکی داریم که یک رقم است و قانون است، هر روز تغییر نمی‌کند. شما در اینجا هر روز که سایت دنیای اقتصاد را باز می‌کنید می‌بینید نوشته دولت دیروز تصویب کرد واردات فلان کالا آزاد و تعرفه یا سود بازرگانی آن از این رقم به آن رقم رسید!
این‌ها عموما به نام تعرفه حمایتی تصویب می‌شود.
ببینید تعرفه حمایتی باید پیش آگهی بشود و دوره مشخصی داشته باشد. اگر ما عضو سازمان جهانی تجارت بودیم نمی‌توانستیم اینطور عمل کنیم. مثال ساده آن همین خودرو است آیا واقعا باید این مقدار سود بازرگانی از آن بگیرند؟ آیا باید برای ثبت سفارش پول بگیرند؟ روزی حدودا دو بخشنامه به گمرک ارسال می‌کنند. یک کارشناس گمرک چطور می‌تواند به این همه بخشنامه مسلط شود؟ برای چی نرخ برابری سود بازرگانی را عوض کردند و نیمایی کردند؟ ۹۰ درصد کالاهای وارداتی ما کالای مصرفی است.این سودها را مصرف کننده نهایی می‌پردازد. تنوع مقررات، تنوع سود بازرگانی و این بروکراسی که برای وارد کننده وجود دارد اصلا نمی‌گذارد ما بر سر یک رقم توافق کنیم. شما اگر واردکننده باشید باید برای دریافت مجوز سراغ چندین سازمان بروید و همه آن‌ها هم از شما پول می‌گیرند. استاندارد باید بگیرد، بندر باید بگیرد، وزارت صمت و سازمان غذا و دارو باید بگیرند. خب! قاچاقچی به کدامیک از این‌ها پول می‌دهد؟ او راحت وارد می‌کند و فقط پول قاچاقش را می‌دهد. می‌خواهم بگویم جذابیت زیادی در حوزه قاچاق به وجود آمده؛ ما کشوری هستیم که با ۱۵ کشور دسترسی مرزی داریم. البته شرایط ما از نظر اقتصادی و ارزی شرایط خاصی است. اگر یک زمانی از نظر ارزی به ثبات برسیم قوانین اقتصادی ما می‌توانند کار خودشان را بکنند.
این را هم باید اضافه کنم که قانون گمرکی ما جزو مترقی‌ترین قوانین گمرکی دنیا است. طبق کنوانسیون کیوتو انجام می‌شود. موضوع سر این است که قوانین دیگر این‌ها را نقض می‌کند. در واقع این قوانین گمرکی زبان مشترک بین کشورها است.
