زاینده‌رود چگونه زنده می‌شود

دکتر حسین صمدی بروجنی * آب‌دهی رودخانه زاینده‌رود در ترسالی به بیش از ۲۰۰۰ میلیون مترمکعب (۲ میلیارد مترمکعب) در سال می‌رسد. در خشکسالی‌ها این رقم به حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب کاهش می‌یابد. متوسط این آب‌دهی در ۲۰ سال اخیر حدود ۱۳۰۰ میلیون مترمکعب بوده است. عمده منابع آب زاینده‌رود از کوهستان‌های بختیاری در زاگرس مرکزی سرچشمه می‌‌گیرد. به منظور تقویت آب این رودخانه، برخی تونل‌های انتقال آب، نظیر تونل‌های کوهرنگ (۱، ۲ و ۳)، تونل چشمه لنگان و تونل خدنگستان حفر شده و برخی تونل‌های دیگر نظیر بهشتاباد و کوگان مطالعه شده است. استان چهارمحال‌وبختیاری با دارا بودن تنها ۵/۷ درصد از مساحت حوضه رودخانه زاینده‌رود، نزدیک به ۸۰ درصد منابع آب رودخانه را تامین می‌‌کند؛ ولی سهم برداشت آن کمتر از ۱۰ درصد منابع آب این رودخانه است. مدیریت سد زاینده‌رود و تونل‌های مذکور در اختیار شرکت آب منطقه‌ای اصفهان است و عملا مدیریت آب زاینده‌رود در بالادست خارج از اختیار استان چهارمحال‌وبختیاری است. برداشت‌های آب در این استان نیز بر مبنای تخصیص آب ارائه شده از سوی وزارت نیرو انجام می‌شود. همچنین شرکت آب منطقه‌ای این استان نظارت دقیقی بر بهره‌برداری از زاینده‌رود دارد. برای آنکه تاثیر مصرف استان چهارمحال‌وبختیاری در مساله کم‌آبی زاینده‌رود مورد ارزیابی قرار گیرد، کافی است به آمار ۳۷ ساله اخیر منتشره از سوی وزارت نیرو مراجعه شود که نشان می‌دهد در مسیر زاینده‌رود در استان چهارمحال‌وبختیاری، به‌‌رغم شایعات موجود، از جریان آب کاسته نمی‌شود؛ به این معنی که آب مصرفی در محدوده این استان عمدتا از طریق چشمه‌ها و زایش‌های مسیر رودخانه تامین می‌شود. مساله تغییر اقلیم نتایج مطالعات و مدل‌سازی‌های اقلیمی نشان داده که اثرات تغییر اقلیم در ایران از یک سو سبب افزایش شدت خشکسالی است و از سوی دیگر موجب افزایش تداوم آن است. گرم شدن هوا باعث می‌شود در مناطق کوهستانی نوع بارش از برف به باران تبدیل شود و این امر هم در رژیم آورد رودخانه‌ها نقش منفی ایفا می‌کند آمار و اطلاعات سال‌های اخیر نشان داده که متاسفانه در زاگرس مرکزی میزان بارش برف کاهش بیش از ۶۰ درصدی را به دنبال داشته و همچنین میزان آبدهی این منطقه در ۱۵ سال اخیر نسبت به دوره قبل از آن حدود ۳۰ درصد کاهش داشته است. اگرچه با تغییر اقلیم نمی‌توان مقابله کرد، اما با تغییر در مدیریت و نحوه استفاده از آب می‌توان با شرایط جدید وفق پیدا کرد. تاثیر نحوه مدیریت آب در سد زاینده‌رود مدیریت سد زاینده‌رود نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای در تامین آب این حوضه دارد. اگر این سد هشیارانه و درست بهره‌برداری شود می‌توان مسائل مربوط به بحران آب را تخفیف داد در غیر این صورت، خود منشأ گرفتاری‌های زیادی خواهد بود. ارزیابی نحوه مدیریت و بهره‌برداری از این سد در سال‌های اخیر نشان از یک به‌هم‌ریختگی و بی‌نظمی در کنترل و رهاسازی آب مخزن سد دارد. این بی‌نظمی در سال ۱۳۹۰ باعث شد در ابتدای سال ۱۳۹۱ ذخیره مخزن به قدری کاهش یابد که حتی از مقدار ذخیره در مهرماه ۹۰ نیز کمتر باشد که به نوعی منشأ بحران‌های متعدد در سال ۱۳۹۱ شد. اثر منفی طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای بر رودخانه زاینده‌رود شاید در دید عمومی این‌گونه استنباط شود که طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای در افزایش آب رودخانه زاینده‌رود موثر بوده‌اند؛ ولی واقعیت این است که آمار ثبت شده در دوره بهره‌برداری از این طرح‌ها نشان می‌دهد، نه تنها وجود آنها برای حوضه مفید نبوده بلکه اثر منفی در حیات رودخانه زاینده‌رود داشته‌اند. علت این امر به فرضیه‌های دست بالا در میزان آب قابل انتقال و همچنین به اثرات تغییر اقلیم بر‌می‌گردد. در واقع در زمان مطالعه و اجرای طرح انتقال آب، به دلیل نیازهای آبی زیادی که در حوضه مقصد وجود دارد، متولیان طرح از فرضیات بالا در برآورد میزان آب قابل انتقال استفاده می‌کنند و در این ارتباط متوسط آبدهی رودخانه مبدأ را ملاک عمل قرار می‌دهند. ولی در زمان خشکسالی آبدهی رودخانه مورد نظر به کمتر از نصف تقلیل می‌یابد. آورد تونل‌های اول و دوم کوهرنگ در ۱۵ سال اخیر نسبت به دوره قبل از آن در حدود ۳۵ درصد کاهش یافته است؛ اما برنامه‌ریزی مصرف برمبنای ظرفیت طرح صورت گرفته است. چه بسا اگر اصلا هیچ طرح انتقال آبی تعریف و اجرا نمی‌شد، آب واقعی موجود در حوضه مقصد ملاک برنامه‌ریزی توسعه در نظر گرفته می‌شد و از اتخاذ سیاست‌های انبساطی در توسعه پرهیز می‌شد و بارگذاری بیش از حد بر منابع آب حوضه زاینده‌رود انجام نمی‌شد. تاثیر بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی در گذشته که منابع آب زیرزمینی دچار بیلان منفی نشده بودند، از حاشیه رودخانه زاینده‌رود آب زیرزمینی زایش می‌کرد و این امر باعث تغذیه رودخانه زاینده‌رود می‌شد (نام رودخانه زاینده‌رود نیز بر گرفته از همین ویژگی است) اما در سال‌های اخیر که متاسفانه سطح آب زیرزمینی دشت‌های همجوار رودخانه زاینده‌رود دچار افت شده، رودخانه زاینده‌رود تغذیه‌کننده سفره‌های آب زیرزمینی مسیر است. لذا در سال‌های پرآبی که منابع آب زاینده‌رود افزایش می‌یابد، بخش قابل توجهی از این منابع آب صرف تغذیه آب زیرزمینی خواهد شد و باز هم رودخانه پایین دست زاینده‌رود در خطر کم آبی قرار خواهد گرفت. مدیریت آب رودخانه زاینده‌رود بدون مدیریت آب‌های زیرزمینی ممکن نخواهد بود. رفع این مشکل نیز در کوتاه مدت ممکن نخواهد بود به این معنی که بحران کم آبی زاینده‌رود حتی در سال‌های بدون خشکسالی هم ادامه خواهد داشت. روند رو به رشد توسعه صنایع به طورکلی توسعه در هر منطقه باید براساس طرح آمایش سرزمین انجام شود.در این طرح به محدودیت‌ها و مزیت‌های طبیعی مناطق توجه ویژه می‌شود. متاسفانه توسعه در استان اصفهان همانند بسیاری مناطق دیگر کشور بر پایه یک طرح مصوب آمایش سرزمین انجام نشده است. براساس گزارش‌ها، مصارف صنعتی استان اصفهان در افق ۱۴۱۰به ۴۷۱ میلیون مترمکعب در سال افزایش خواهد یافت. با وجودی که میزان منابع زاینده‌رود در خشکسالی‌ها به ۷۰۰ میلیون مترمکعب در سال کاهش می‌یابد، توسعه صنعت می‌تواند در تشدید خشکی زاینده‌رود نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد. توجه به گسترش صنایع کم مصرف در زمینه آب با تاکید بر قابلیت‌های منطقه می‌تواند راهکار موثری برای توسعه پایدار باشد. الگوی مصرف ناصحیح ایجاد شهرک‌های مسکونی متعدد و اتخاذ سیاست‌های انبساطی توسعه (قیمت پایین واحدهای مسکونی در این شهرک‌ها و سهم بالای اشتغال در بخش ساختمان و خدمات) باعث شده سیل جمعیت از استان‌هایی مثل خوزستان، چهارمحال‌وبختیاری، کهکیلویه‌و‌بویراحمد، لرستان و حتی استان فارس به سمت اصفهان روانه شود که این امر به جز مسائل و مشکلات فرهنگی و اجتماعی باعث افزایش مصرف آب شرب در این استان می‌شود. همچنین سرانه بالای مصرف آب شرب که ۳۱۰ لیتر بر شبانه‌روز است باید دست کم به حدود ۲۰۰ لیتر بر شبانه‌روز کاهش یابد. تغییر الگوی کشت و استفاده از روش‌هایی که ضمن حفظ سطح تولید، مصرف آب را تا چند برابر پایین می‌آورد و همچنین جایگزینی چمن‌کاری در فضای سبز شهری با دیگر روش‌های فضاسازی می‌تواند از راهکارهای موثر باشد که همه نیازمند آموزش و آگاه‌سازی است. شاید صرف بودجه‌های کلان در زمینه تونل‌های انتقال آب بر سرمایه‌گذاری در اقدامات مدیریت مصرف آب سایه انداخته است. اما با بهبود راندمان مصرف آب به‌خصوص در بخش کشاورزی به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده، می‌توان تخفیف قابل‌توجهی در بحران کم‌آبی ایجاد کرد. * هیات علمی دانشگاه شهرکرد