اقتصاد در عهد ایلخانان سکه‌های دوره ایلخانی

دکتر سیدابوالفضل رضوی

به اعتقاد محقق روسی پطروشفسکی حمله مغول به ایران با ویرانی شهرها و انحطاط شدید زندگی شهری همراه بود و ورود تعداد قابل‌توجهی از مغول‌های خانه‌به دوش طی این تهاجمات موجب تحکیم پایه‌های اقتصاد طبیعی شد. از دید وی انحطاط شهرنشینی، انحطاط تجارت و اقتصاد شهری را به‌دنبال داشت و در نتیجه آن اقتصاد پولی از بخش وسیعی از مملکت رخت بر بست. سکونت مغول‌های خانه‌به دوش در ایران نیز این جریان را تقویت می‌کرد و به جز در مناطق محدود، اقتصاد طبیعی تفوق داشت. این محقق روسی با آنکه مناطق اطراف شهرهای بزرگ، مراکز تولید پیشه‌وری و مناطقی را که در مسیر تجارت ترانزیت قرار داشتند، دارای نظام اقتصاد پولی می‌داند، همچنان به برتری اقتصاد طبیعی در این دوران اصرار می‌ورزد:

«می‌توان به جرأت گفت که تولید کالایی فقط در نواحی کشاورزی محدودی که در مجاورت شهرهای بزرگ و نواحی واقع بر سر شاهراه‌های کاروانی قرار داشته، حکمفرما بوده و صرف‌نظر از این مناطق شکی نیست که پس از غلبه مغول به موازات سقوط و انحطاط زندگی شهری تاثیر روابط کالایی به شدت کاهش یافته است.» پطروشفسکی که با نوعی کلی‌گویی نظام اقتصادی زمان ایلخانان را نظامی طبیعی می‌داند، گرفتن مالیات‌های حکومتی به جنس را شاهد نظریه خود می‌آورد. در ادامه نیز متذکر می‌شود که اطلاعات مستوفی در نزهه القلوب که مالیات‌های عهد ایلخانی را به نقد می‌آورد، نباید موجب گمراهی و حاکمیت اقتصاد پولی شود. به نظر می‌رسد که پطروشفسکی تحت‌تاثیر ویرانی‌های دوره تهاجم مغول‌ها و نابسامانی‌های دوره فطرت قبل از عهد ایلخانی نظریه خود را تدوین کرده است. وی در این نکته مهم که تهاجم مغول‌ها تمامی مملکت ایران را فرانگرفت و مناطق مورد هجوم به یک اندازه ویران نشدند، توجه نکرده است. همین‌طور میان ایلخانان که از همان آغاز حکومت به شهرنشینی و اقتصاد شهری توجه داشتند، با اسلاف آنها در دوره هجوم تفاوتی قائل نشده است.

این در حالی است که اندک زمانی پس از تشکیل حکومت ایلخانی، بخش عظیمی از ویرانی‌ها ترمیم شد و شهرهای بزرگ اصفهان، کاشان، همدان، قم و غیره حیات دوباره خود را بازیافتند. مناطق وسیع فارس، کرمان، عراق عجم، آذربایجان، ارمنستان، جزیره، عراق عرب و روم نیز رونق زیادی داشتند. اگرچه دوران حاکمیت ایلخانان نتوانست حیات اقتصادی کشور را به آنچه که قبل از دوره تهاجم مغول‌ها وجود داشت، برگرداند اما گام‌های بلندی در این جهت برداشته شد. با وجود این بی‌ثباتی و تزلزل نظام پولی این عصر در برخی مراحل، هیچ منبعی از نبود پول در زمان ایلخانان خبر نمی‌دهد. حتی رشیدالدین فضل‌الله که در مواردی از بی‌اعتباری مسکوکات متنوع مناطق مختلف در نزد تجار یاد می‌کند، علاوه بر مناطق شهری از وجود پول در نزد روستاییان و صحرانشینان نیز خبر می‌دهد.

این نکته هم که پطروشفسکی به استناد مکاتبات رشیدی که در مواردی رشیدالدین فضل‌الله خواستار پرداخت مالیات ولایات به‌صورت جنسی شده است، نمی‌تواند دلیل بر تفوق اقتصاد طبیعی باشد. در ادوار گذشته گرفتن بخشی از مالیات‌ها به شکل جنس در جهت تامین هزینه‌های لشکری و کشوری امری طبیعی بود. از آن گذشته این شیوه خاص زمان ایلخانان نبود و در دوره‌های قبل از آنها نیز سابقه داشت. استناد پطروشفسکی به حضور تعداد زیادی از عشایر مغول در ایران و تاثیرگذاری آنها بر نظام اقتصادی کشور هم نمی‌تواند دلیل چندان قابل قبولی در جهت برتری اقتصاد طبیعی باشد. امروزه بر سر این مساله که تعداد مغولانی که در جریان تهاجمات مغول به ایران وارد شدند، چقدر بوده است، بحث و اختلاف نظر بسیاری وجود دارد. از این گذشته مغولانی که به ایران وارد شدند، در شهرها ساکن نشدند، بلکه زندگی خانه‌به دوشی را ادامه دادند. از این رو تاثیر کمتری بر زندگی شهری داشتند. تاثیرگذاری آنها بیشتر بر زندگی روستایی بود و اقتصاد کشاورزی را تحت تاثیر قرار می‌داد. همین‌طور اغلب قبایل مغولی در عراق عجم، آذربایجان، اران و موغان سکونت داشتند و در دوره ایلخانان مناطق اخیر جزو آبادترین نواحی ایران محسوب می‌شد.

در دوره ایلخانان تحت‌تاثیر تبعات دوران تهاجم مغولان، اقتصاد کشاورزی مناطقی از ایران رو به انحطاط رفت اما زوال اقتصاد کشاورزی را نمی‌توان به اقتصاد شهری تعمیم داد و آن را نشانه تفوق اقتصاد طبیعی دانست. در این زمان اقتصاد شهری رونق نسبی داشت و بخش مهمی از درآمد ایلخانان از طریق تجارت به‌دست می‌آمد. رونق تجارت هم بدون وجود نظام پولی امکان‌پذیر نبود. چنان‌که آمد منابع این دوره از نبود پول سخنی نمی‌گویند و انتقاد آنها از نبود نظم و ثبات در نظام پولی و فقدان پول واحد با وزن و عیار هماهنگ است. رقم بالای تمغای برخی شهرها که در نزهه‌القلوب آمده و ذکر مالیات ایالات و شهرها به‌صورت نقدی، ما را برآن می‌دارد که نظام اقتصادی عصر ایلخانان را نظامی غیرطبیعی بدانیم اگر در مواردی هم نشان از وجود معامله کالا با کالا مشاهده می‌شود، از ویژگی‌های زندگی جمعی در دوران گذشته است و به دوره ایلخانان محدود نمی‌شود.

منبع: پژوهش‌های تاریخی