تغییر ساختار بلدیه

هیات دولت اواسط فروردین ماه ۱۳۰۰ش. با تدوین نظامنامه‌ای اداره بلدیه را به دولت سپرد. این آغاز یک چرخش ساختاری در نظام بلدیه بود که تشکیل آن در ایران هنوز به نیم قرن نمی‌رسید. در دوره قاجار، به دستور ناصرالدین‌شاه، با تشکیل اداره‌ای موسوم به احتسابیه - که دارای دو شعبه احتساب و تنظیف بود - ساماندهی امور شهری وارد دوره جدیدی شد. با پیروزی مشروطیت در سال ۱۲۸۵ش، به دلیل مشکلات متعددی که در اداره امور شهرها در زمینه‌هایی مانند بهداشت شهری، آبرسانی و... وجود داشت، نمایندگان مجلس اول درصدد تدوین قانونی برای اداره امور شهرها برآمدند، از این‌رو قانون بلدیه در تاریخ نوزدهم خرداد ۱۲۸۶ ش. به تصویب نمایندگان مجلس رسید. هدف از تاسیس بلدیه، تامین منافع شهرها و رفع نیازهای شهرنشینان اعلام شد. در این قانون، تشکیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده‌بود که اعضای آن را مردم انتخاب می‌کردند.

با آنکه انجمن‌های بلدی اقدام‌هایی را در سطح شهرها انجام دادند ولی درعمل تشکیل اداره بلدیه و انجمن به صورت قانونی با مشکلات بسیاری روبه‌رو شد. با توجه به شرایط نامناسب سیاسی بعد از پیروزی مشروطه و چالش‌ها و تقابل‌های دولت و مشروطه‌خواهان بر سر مسائل مختلف، اقدام‌های اصلاحی بلدیه تحت‌تاثیر این عوامل قرارگرفت. در کنار این عوامل، کمبود بودجه و درآمدهای مالی بلدیه و ضعف عملکرد اعضای انجمن‌های بلدی، در کاهش کارآیی آن موثر بود. درواقع با توجه به شرایط و فضای سیاسی کشور در اوایل مشروطیت، حمایت جدی از تشکیل بلدیه قانونی انجام نگرفت. تاثیرگذاری این عوامل به حدی بود که با وجود تلاش‌های صورت‌گرفته، بلدیه به مفهوم قانونی در اوایل مشروطه شکل نگرفت؛ چنانکه اولین بلدیه قانونی در تهران در ۱۲۸۹ یعنی نزدیک به سه سال پس از تصویب قانون تاسیس بلدیه در مجلس شورای ملی، شکل گرفت. اولین بلدیه قانونی تهران، به هنگام نیابت سلطنت عضد‌الملک قاجار (رئیس ایل قاجار)، به ریاست دکتر خلیل‌خان اعلم‌الدوله ثقفی تاسیس شد. این اداره، مقابل سبزه‌میدان، در محلی به نام خیام‌خانه یا چادرخانه استقرار یافت.

اداره بلدیه، بعدها زیر نظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌‌کرد. وظیفه‌ عمده و اساسی بلدیه در تهران قدیم و در زمان عضدالملک، سنگفرش کردن چند خیابان بود با نظافت خیابان‌ها و کوچه‌های دارالخلافه. در جریان نخستین اقدام‌هایی که انجمن بلدیه انجام داد، ضعف‌های آشکاری مشاهده شد، به همین خاطر نمایندگان مجلس، درصدد اصلاح قانون بلدیه برآمدند. در همین راستا، در سال۱۲۹۰ش. با پیشنهاد دولت مبنی بر انفصال انجمن‌های بلدی، موافقت کردند. این موضوع به معنای نسخ قانون بلدیه نبود بلکه برای اصلاح قانون بلدیه و افزایش میزان کارآیی انجمن‌های بلدی، چنین تصمیمی گرفته شد. اداره بلدیه همچنان براساس قانون به کار خود ادامه داد. با وجود اینکه دولت کوشید بلدیه را به خود وابسته کند، ولی این کار تا کودتای ۱۲۹۹ عملی نشد. پس از کودتای ۱۲۹۹ و روی کارآمدن دولت سیدضیاءالدین طباطبایی و تسلط دولت بر تمامی امور، نخست‌وزیر برای رسیدن به اهدافش، تصمیم گرفت تا نهادهای مستقل مانند بلدیه را به دولت وابسته کند.

از این‌رو با تدوین نظامنامه‌ای در هیات دولت در سال ۱۳۰۰ش. اداره بلدیه وابسته به دولت شد و بدین‌سان، تحولات آن تحت‌تاثیر تصمیم‌های قدرت سیاسی قرارگرفت. براساس این نظامنامه، ریاست تشکیلات بلدیه تهران، زیر نظر ریاست وزرا قرارگرفت و نخست‌وزیر از طرف خود کفیلی برای اداره بلدیه تعیین می‌کرد. ضمنا در همین سال ساختمان مرکزی بلدیه به میدان سپه انتقال یافت. با روی کارآمدن رضاشاه، روند تمرکزگرایی دولت با شدت بیش‌تری دنبال شد و از همین‌رو، دولت در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۰۹ قانون جدیدی برای تشکیلات بلدیه تصویب‌کرد. هرچند مطابق این قانون تشکیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده‌بود ولی نظامنامه انجمن‌های بلدی طوری تدوین شده‌بود که دست دولت در نحوه اداره آن آزاد بوده و طبق هدف‌های دولت کار می‌کرده ‌است. همچنین رئیس بلدیه را وزارت داخله انتخاب می‌کرده‌است. درواقع هدف دولت، این بود که انجمن بلدیه به‌عنوان بازوی کمکی‌اش در اجرای طرح‌های شهری باشد، نه اینکه با اظهارنظرها مشکلی برای دولت ایجاد کند. در سال ۱۳۰۸ش. در تهران چهار شعبه بلدیه به نام بخش، در چهار نقطه شمال، جنوب، شرق و غرب تشکیل شد. در سال ۱۳۱۵ش. تعداد بخش‌ها به هشت رسید. به‌علاوه در شهرری و شمیران هم دو بخش عهده‌دار وظایف شهرداری شد. در سال ۱۳۱۹ش.، برای آنکه بخش‌های مذکور تا حدی استقلال و آزادی عمل داشته باشند، به چهار برزن کامل تبدیل شدند که هر یک، وظیفه شهرداری را در برزن خود انجام می‌دادند. در سال۱۳۲۵ش. شمار برزن‌ها به ۱۶ مورد افزایش یافت.