ریشه‌های انحصار توتون و تنباکو

اندیشه‌ انحصار تجارت توتون و تنباکو را نخستین بار محمد‌حسن‌خان اعتماد‌السلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه مطرح کرد. وی در جمادی‌‌الآخر ۱۳۰۳ پیشنهادی در ۹ فصل و با عنوان «قانون اداره‌ انحصاریه تنباکو و توتون و متفرعات آن» به ناصرالدین‌شاه ارائه کرد که البته با بی‌توجهی شاه مواجه شد. یک سال بعد اعتماد‌السلطنه در نامه‌ دیگری که در ۳۰ فصل تهیه شده بود، مساله‌ دریافت مالیات از عایدات دخانیات را برای ازدیاد عواید کشور تنظیم کرد. با وجود آنکه ناصرالدین‌شاه قانون مذکور را تصویب کرد به سبب مخالفت علما و بی‌میلی امین‌السلطان ـ صدر‌اعظم که به دستور شاه عهده‌دار اجرای آن بود ـ هرگز تحقق نیافت.

سه سال پس از این وقایع و در پی سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۲۶۹ ه‍ .ش که به تشویق وزیر مختار انگلیس در ایران، سرهنری درومند ولف انجام گرفته بود، دولت انگلیس فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و زمینه‌سازی آن را به ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد‌سالیسبوری (نخست‌وزیر و وزیر خارجه‌ انگلیس) محول کرد. تالبوت نخستین مذاکره درباره‌ انحصار تجارت توتون و تنباکو را در شهر برایتون با اعتماد‌السلطنه آغاز کرد و پس از کسب اطلاعات کافی در این زمینه، امین‌السلطان را با دادن وعده‌های فراوان متقاعد کرد که او نیز موافقت شاه را در ازای دریافت سالانه ۲۵ هزار لیره جلب کند ناصرالدین شاه که برای تامین هزینه‌ سفرها‌ی خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود، با اعطای امتیاز موافقت کرد و پس از مراجعت به ایران در رجب ۱۳۰۷ ه‍. ق (مارس ۱۸۹۰ میلادی) قراردادی را با تالبوت ـ که با کمک دولت و عده‌ای از سرمایه‌داران انگلیسی، کمپانی رژی را با سرمایه‌ای ۶۵۰ هزار لیره تاسیس کرده بود ـ منعقد کرد. در سال ۱۲۷۵ میرزای شیرازی فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد که یکی از نقاط عطف تولید و تجارت این محصول در ایران و سرآغاز جنبش‌های بزرگ اجتماعی بود که نهایتا به مشروطه انجامید.

در سال ۱۲۹۴ شمسی برای اولین بار «قانون انحصار دولتی دخانیات» به تصویب مجلس وقت رسید. در سال ۱۳۰۲ این قانون بازنگری شد. تا اینکه بنا به مصوبه مورخ ‌۲۹ اسفند ماه ۱۳۰۷ قانون انحصار تنباکو بار دیگر رسمیت یافت. در ماده اول این قانون آمده بود: از تاریخ تصویب این قانون حق وارد و صادر کردن و خرید و فروش و تهیه و نگاهداری و حمل‌ونقل اجناس دخانیه و انواع کاغذ سیگار‌ در کلیه مملکت منحصر به دولت است و این انحصار موسوم به انحصار دولتی دخانیات خواهد بود. نگاهداری و به‌کار انداختن ادوات توتون‌بری‌ مختص موسسه انحصار است و هیچ‌کس بدون اجازه موسسه مزبوره حق آن را نخواهد داشت و موسسه انحصار باید کلیه ادوات موجوده ‌توتون‌بری که اجازه نگاهداری و به کار انداختن آن را به کسی نداده است یا اجازه داده و بعد سلب کرده از صاحبان آنها به قیمت عادله خریداری کند.» مجلس شورای ملی قانون انحصار دخانیات را در ‌ ۲۶ اسفند ماه ۱۳۱۰ شمسی اصلاح کرد. اما این بار نیز کلیه امور مربوط به تولید و تجارت آن را همچنان منحصر به دولت کرد.

منبع: مصوبات مجلس شورای ملی