قند بلژیکی و چغندرهای کهریزک!

حسین فرازمند در شماره قبل برایتان نوشتم که «کاپیتان پیکوت» وابسته نظامی سفارت انگلیس در ایران در گزارش مبسوطی به دولت متبوع خود، تمام شرایط و جزئیات و قرار و مدارهای کارشناسان بلژیکی درباره احداث یک کارخانه قند را در منطقه کهریزک شهر ری ارائه کرد و به آنجا رسید که حتی شرایط آب و هوا و وضع زندگی کارگران و نیز معادن دور و نزدیک را در اطراف محل پیش‌بینی شده کارخانه قند کهریزک برای دولتش تشریح کرد.

او در این گزارش بعد از توضیحات کافی درباره چگونگی تامین سوخت به‌عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی احداث این کارخانه به چگونگی تامین زغال‌سنگ مورد نیاز کوره‌های این کارخانه پرداخت و در ادامه به دولت انگلیس یادآور شده است که موضوع کشت، داشت و برداشت چغندرقند نیز از موضوعات مهمی است که بلژیکی‌ها روی آن حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند.

او درباره چگونگی به دست آمدن محصول چغندرقند به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مواد اولیه تولید قند در ایران گفته است:

طبق یک سنت کهن، چغندر قند در ایران به این شکل تولید می‌شود که ابتدا زمین را تا عمق ۲۰ تا ۳۵ سانتی‌متری شخم می‌زنند، اما این نوع شخم زدن فقط موثر در سطح، موجب روی هم انباشته شدن خاک است و ایرانی‌ها مثل اروپایی‌ها زمین را کاملا زیر و رو نمی‌کنند و نیز بذر چغندر قند هم با دست کاشته می‌شود و پس از بذرافشانی، زمین‌ها هر روز تا جوانه زدن

دانه‌ها آبیاری می‌شوند و زمانی که جوانه به حد کافی در زمین قوام گرفت، آبیاری ۱۰ روز یکبار انجام می‌شود. این شیوه رفته‌رفته به فاصله ۱۵ تا ۲۰ روز افزایش یافته و تا زمان رسیدن محصول ادامه می‌یابد. در این هنگام بوته‌ها را به وسیله شخم یا با بیل از خاک بیرون می‌آورند، به محض اینکه اولین سری گیاهان را بذرافشانی کردند، سری بعد هم مانند قبل بذرافشانی می‌شود. او در گزارش خود به دولت متبوعش یادآور شده است که کشت چغندرقند در ایران به ویژه در جنوب تهران معمولا حول و حوش نوروز یا همان ماه مارس انجام می‌شود و در سال‌هایی که کشت فراوان و مساعد است، این کار کمی زودتر انجام می‌شود و این زراعت در آخر جون (یا ژوئن) ماه خرداد برداشت می‌شود و زراعت دوره بعدی گاهی در آخر نوامبر (آبان) بذرافشانی و برداشت می‌شود و البته کشت نوبت دوم باارزش‌تر است و درصد بیشتری ماده ساخارین دارد.

ساخارین‌های کهریزک!

بنا بر اطلاعاتی که کاپیتان پیکوت در آن سال‌ها تهیه کرده و به دولت متبوع خود گزارش کرده است: ایرانیان مانند اروپاییان برخی محصولاتی مانند چغندر، شلغم و سیب‌زمینی را در سیلو، غارها یا گودال‌های زیرزمینی (که مخصوص این کار هستند) نگه می‌دارند.

به گفته کاپیتان پیکوت، در سال ۱۸۹۳ کشت آزمایش انواع چغندرقند مورد نیاز شرکت قند انجام گرفت و به نظر می‌رسید که چغندر قند به دست آمده تا حدودی برابر و نه‌چندان غنی‌تر از گونه اروپایی بود و ارزیابی‌هایی که در آخر جولای ۱۸۹۴ میلادی انجام شد، سهم قند در چغندرقند را ۶/۱۳ درصد برای زراعت ماه جولای و ۶/۱۴ درصد برای زراعت در ماه سپتامبر نشان می‌داد.

او در این گزارش همچنین به نتایج یکسری تجزیه و تحلیل‌های انجام شده در بروکسل در ۱۱ فوریه ۱۸۹۴ اشاره کرده و افزوده است: نتیجه این تجزیه‌ها که در لابراتوار انجام شده است، نشان می‌دهد در یک چغندرقند ۴۳۰ گرمی میزان ماده ساخارین موجود ۳۰/۱۵ درصد است و نامه ضمیمه این تجزیه و تحلیل‌ها نتایج مهمی را تذکر می‌دهد و آن اینکه ثابت شده است چغندر قند ایرانی در میانگین مرغوبیت از چغندرقند بلژیک که بیش از ۱۳ درصد ساخارین نمی‌دهد، برتر است، افزون بر این از بین رفتن یک درصد از قند چغندر قند ایرانی در طول کار، آنچه می‌ماند به طور معمول حدود ۱۶ درصد غنی خواهد بود و قیمت آن حداقل در بلژیک حدود ۴۰ فرانک در ازای هر تن خواهد بود.

کاپیتان همچنین بر اساس آمارهای موجود در آن روزگار یادآور شده است که تخمین‌های متفاوتی در مورد وزن چغندر قند در هر هکتار زده شده است، اما اخیرا برآورد دقیق‌تری پس از کشت آزمایشی در نزدیکی کهریزک صورت گرفت و کارشناسان بر این مبنا گزارش می‌دهند که به طور متوسط از هر هکتار

۳۰ هزار کیلوگرم محصول به دست آمده است و بر مبنای این رقم ۷۰۰ هکتار زمین برای تولید ۲۰ میلیون کیلوگرم چغندرقند مورد نیاز کارخانه قند کهریزک لازم است.

رابطه مردم با چغندر!

وی حتی به نوع و چگونگی نگاه و رابطه مردم آن روزگار شهر ری با محصولی به نام چغندرقند می‌پردازد و در گزارش خود خاطرنشان می‌سازد: از آنجا که چغندر قند تا کنون توسط این مردم کشت نشده است، هیچ ارزیابی قانع‌کننده‌ای درباره قیمت نهایی آن نمی‌توان انجام داد، اما بر اساس پایه سایر محصولات کشاورزی قیمت‌ها را می‌توان محاسبه کرد.

و بر اساس نظر کارشناسان، چغندر قند می‌تواند با قیمت ۱۸ فرانک برای هر هزار کیلوگرم به کارخانه حمل شود که سود مناسبی نیز برای کشاورزان منطقه کهریزک خواهد داشت، البته این اهمیت زیادی دارد که ارزیابی درستی از محصول در هر هکتار نیز انجام شود، چرا که بر پایه این تخمین‌ها قیمت چغندر قند محاسبه می‌شود و از این رو شنیده می‌شود که امسال، آزمایش‌ها در مقیاس‌های وسیع‌تری در حال انجام است.«کاپیتان» پس از ارائه آمارها و مستندات موجود در رشته کشاورزی و کشت چغندر قند به بخش‌هایی از فعالیت‌ها و تحرکات میدانی خود در اطراف روستاهای کهریزک شهر ری می‌پردازد و نتایج گفت‌وگو با کشاورزان چغندر قند در چند روستا و نیز بازدیدش از مزارع چغندر قند را به گزارش خود اضافه می‌کند و یادآور می‌شود که من کارم را در هجدهم ماه مه سال ۱۸۹۴ میلادی با «مسیو بولوین» مهندس کشاورزی استخدام شده توسط موسسه مطالعات امور صنعتی پارس در کهریزک ادامه دادم، وی اکنون دو سال است که در ایران است و تجربه‌های کامل و موقعیت‌های بیشتری برای قضاوت در این مورد نسبت به دیگر متخصصان که در این باره گزارش تهیه کرده‌اند، دارد. آقای بولوین به نتایج بسیار متفاوت و پاره‌ای نقطه نظرهای اساسی نسبت به کارشناسان اولیه که تنها ۶ ماه در این کشور بوده‌اند، رسیده است.

کاپیتان در ادامه تشریح نتایج پژوهش‌های میدانی خود در کنار مسیو بولوین حتی ساعت حرکت از تهران و ساعت رسیدن به منطقه کهریزک را دقیق گزارش داده اما ننوشته است با چه خودرویی و از کدام یک از گذرگاه‌های آن روز این مسیر را طی کرده است. اما آنچه مسلم است مسیر اصلی او پس از خروج از تهران، جاده قدیم قم بوده آن هم در روزگاری که خبری از بهشت زهرا (س) در این مسیر نبوده است. او در این باره نوشته است: با حرکت از تهران حدود ساعت ۷ صبح، ساعت ۹:۳۰ صبح به اداره پست کهریزک واقع در جاده قم- تهران رسیدیم. از آنجا جاده‌ای به روستاهای مورد نظر ما می‌رفت. به طور کلی من شیوه گشت در پنج روستای متفاوت را که در شعاع ۵ مایلی کهریزک بودند، بررسی کردم. اولین مورد در نزدیکی خود کهریزک، زمینی به مساحت کمتر از یک هکتار بود، تخم‌هایی که در آنجا بذرافشانی شده بودند و همچنین در سایر روستاها، از انواع چغندری بود که از بلژیک وارد کرده بودند و همچنین در سایر روستاها، از انواع چغندرقندی بود که از بلژیک وارد کرده بودند و گفته می‌شود که اینها بهترین بذرهایی است که در بلژیک تولید می‌شود، آنها را حدود ۳۰ روز قبل به دو صورت کاشته بودند. ۱- به صورت کرت‌بندی به سبک اروپایی‌ها ۲- به صورت معمولی در سطح خاک به سبک ایرانی و کاشت هم به‌صورت دستی و هم به‌صورت ماشینی انجام شده بود که گویا از ماشین‌های بذرافشان بلژیکی استفاده کرده بودند

و خاک همه شرایط مساعد را دارد و از آنجا که جوانه‌های گندم‌هایی در نزدیکی زمین‌های زیرکشت چغندر قند کم بود، در کنار کرت‌‌بندی‌ها جوانه چغندر قند در خاک محکم شده بودند و به نظر خوشایند می‌آمدند و در جاهای دیگر جوانه‌ها رفته رفته ضعیف و تا آنجا که در ردیف‌های زیادی به طور کامل نابود شده بودند. با نگاه به مزرعه، آسان می‌توان دید که بیشترین خسارت در کجا رخ داده است! در زمان بازدید ما بوته‌های

چغندر قند پژمرده شده بودند، این به دلیل نیاز به آب، گرمای زیاد و خشک شدن سریع‌ زمین پس از آبیاری بود. در همین حال زمین به شکل کلوخه‌هایی با ابعاد مختلف درآمده بود، بوته‌ها به‌ویژه توسط خاک سفالی شده احاطه شده بودند که برای آنها سخت بود که بتوانند رشد کرده و خود را به طرف نور و زندگی بکشانند.

برتری چغندر کهریزک بر چغندر اروپا

فرد ایرانی که مسوول زمین بود بعد از اظهار ناامیدی در مورد چغندر قند اروپایی، ما را به سوی زمین مجاور که چغندر قند ایرانی در آن کشت کرده بودند راهنمایی کرد، اینجا تنها کشت به روش ایرانی انجام شده بود، اینجا زمین با احتیاط هموار شده بود و در سطح آن فضولات اصطبل (یا به قول ایرانی‌ها پهن گاو و گوسفند) و کود محلی و خاک آلی پراکنده کرده بودند. هیچ کلوخی زیر شعاع مستقیم خورشید دیده نمی‌شد. (زمین کلوخ کوبی و هموار شده بود.)خود چغندرها خیلی از سطح زمین بالا زده بودند و نیرو و رشد از خود نشان می‌دادند که این در نتیجه مراقبت‌های دقیق حاصل شده بود.صاحب ایرانی زمین انتظار داشت که مبلغی معادل ۲۰ قران در ازای هر خروار (معادل ۶۴۰ پوند) چغندر دریافت کند؛ اما در آخر من به این نتیجه رسیدم که او با مبلغی بین ۸ تا ۱۰ قران هم در ازای هر خروار راضی می‌شود. این تقریبا به این معنی است که به قران برای هر هزار کیلوگرم باید پرداخت شود.

من از او پرسیدم چطور است که بوته‌های چغندر اروپایی قابل مقایسه با بوته‌های چغندر او نیست؟ او گفت: من چغندرهای خود را با خاک کهنه و فضولات اصطبل کوددهی کرده‌ام و خیلی هم با احتیاط آبیاری کرده‌ام، ولی گیاهان شما نه کوددهی شده‌اند نه به آنها اهمیت و توجه شده است. شما باید هم کود بدهید و هم کار کنید تا چغندر خوب به دست آورید.

دیدار با چغندرها!

«کاپیتان پیکوت» با حساسیت عجیبی موضوع کیفیت و کمیت چغندرهای روستاهای اطراف کهریزک را بررسی می‌کند و در ادامه گزارش خود می‌نویسد:

در روستای دوم نتیجه نیز همان‌طور بوده و در روستای سوم نیز حدود چهار پنجم از کشت چغندرها به سبک کرت بندی بلژیکی در مقایسه با سیستم ایرانی از بین رفته بود، یک پنجم آن رشدی روبه‌پیشرفت داشت، زمین‌های قبلی (چهار پنجم از بین رفته) نمایشی از بی‌توجهی کامل بود و این ملک (یک پنجم روبه‌رشد) نشان از توجه معمولی داشت، همچنین هیچ نشانه‌ای از کوددهی در آن دیده نمی‌شد.

در روستای چهارم حدود یک هکتار از زمین در فاصله نیم مایلی از روستا چغندر کاشته بودند، کشت به صورت پشته‌ای بود و به طور کامل نابود شده بود، تنها در چند مورد بود که چغندرها ریشه کرده‌ بودند و من در آنجا بودم که به ضرورت نظارت و توجه زیاد به کشت پی بردم. در روستای پنجم هم نظام کشت ایرانی و سیستم بلژیکی با وجود اینکه زمین‌ها به خوبی نگهداری نمی‌شدند، موفقیت نسبتا مطلوبی نشان می‌داد، اینجا نیز بوته‌های سیب‌زمینی نشان از مراقبت ویژه‌ای را نمایش می‌دهند، «مسیو» این طور ابراز می‌کرد که از نتیجه کار خیلی راضی نشده است. وی توضیح داد که زمانی که زمین‌ها در ۲۱ مارس (نوروز) بذرافشانی شده‌اند او قادر به نظارت به آنها نبوده‌ است، این به دلیل بیماری و تب ناگهانی بود که در آن روزها به آن مبتلا شده بود و نمی‌توانست به کشت چغندرها سرکشی و نظارت کند.

شیوه و نظامی که «مسیو بولوین» آن را پیگیری کرد، منجر به این شد که با صاحبان اراضی روستاها به ویژه آن زمین‌هایی که آب کافی در دسترس داشته باشند، وارد گفت‌وگو شود و بر این اساس قرار شد که پیش قسطی به روستاییان بپردازیم به شرط آنکه روستاییان قبول کنند که دستورات را اجرا کنند و نیروی کار مورد نیاز برای کشت و مراقبت از گیاهان را فراهم کنند، تا این زمان این سیستم ناامیدکننده بوده است، ولی مسیو بولوین براین عقیده است که چغندرقند را می‌توان به راحتی به ۳۰ قران در ازای ۱۰۰ کیلوگرم تهیه کرد، اما او اضافه کرد که شما متوجه هستید که من زمانی که نمی‌توانستم به سر زمین‌ها حاضر باشم، نتیجه آزمایش‌ها را هم نمی‌توانسته‌ام تضمین کنم.

یک خروار چغندر!

کاپیتان پیکوت در نتیجه‌گیری از این بخش گزارش خود خشنود به نظر می‌رسد و در جمع‌بندی این قسمت از بحث خود می‌نویسد:

از زمان بازدید از کهریزک من در تهران، کارهایی انجام داده‌ام و آگاه شدم که چغندر قند در بازار به تفاوت نرخ بین ۷ تا ۱۰ قران برای هر خروار پرداخت می‌شود. در طول سال‌ها متوسط مطلوب ۲۰ قران در ازای هر ۱۰۰۰ کیلوگرم بوده است، نتیجه بازدید من در نکته‌های شایان توجه زیر نشان داده شده است.

۱- کشت چغندر قند در ایران در وضعیت بدوی است.

۲- مردم تاکنون علاقه اندکی از خود در کشت آن نشان داده‌اند.

۳- موسسه موردنظر برای اصلاح روش کشت و پرورش چغندر قند تاکنون موفق نبوده و هیچ تاریخ مشخصی که بتوان براساس آن قیمت بازار را حساب کرد، وجود ندارد.

۴- سازمان بهتری برای پیگیری دستورات و نظارت بر کار روستاییان مورد نیاز است.

۵- طبق نظر مسیو بولوین کارشناسان قبلی در اینکه در طول یک سال می‌توان دوبار کشت کرد، اشتباه کرده‌اند و تنها هر گیاهی یک بار می‌تواند رشد کند، دانه‌هایی که در ماه مارس (اسفند- فروردین) در خاک کاشته می‌شوند در ماه اکتبر- نوامبر (شهریور- مهر) حاصل می‌دهند. محاسبات، پژوهش‌ها و موشکافی‌های کاپیتان پیکوت این وابسته نظامی سفارت انگلیس در ایران در ارائه گزارش‌های دقیق به کشور متبوعش تحسین‌برانگیز است و به ما می‌نمایاند که خارجی‌ها در سال‌ها پیش و حتی دو سه قرن اخیر، برای انتقال یک تکنولوژی یا ایجاد یک صنعت در یک کشور دیگر، چقدر باید کارهای دقیق مطالعاتی انجام می‌دادند تا به یک اطمینان نسبی دست یابند.

ادامه دارد