بررسی موقعیت ساوجبلاغ مکری به‌عنوان مهمترین شهر مناطق شمالی کردنشین ایران می‌تواند علل و عوامل عدم حمایت کردهای شمالی را بر ما آشکار سازد؛ زیرا اگر بپذیریم که انقلاب مشروطیت حرکتی درون‌‌شهری مبتنی بر حمایت وسیع تجار بود، باید موقعیت تجار کرد ساوجبلاغ را بررسی کنیم.

کمبود راه‌های تجاری در مناطق شمالی سبب متصل‌نبودن مناطق کردنشین به مراکز تجاری شد. همین دورافتادگی، از عوامل ضعف تجارت و گسترش سرمایه‌داری در منطقه به‌شمار می‌رفت؛ به‌عبارتی «بن‌بست‌بودن کردستان» نه‌تنها موجب گسترش‌نیافتن سرمایه‌داری بلکه باعث فقر عمومی و اختلاف فاحش طبقاتی و تمرکز قدرت اقتصادی در میان اشراف ایلی شد که خود مانع گسترش طبقه متوسط شهرنشین و به‌ویژه تجار کرد گردید. به‌همین‌دلیل تجار کرد مقیم ساوجبلاغ مکری هرگز نتوانستند به‌عنوان یک نیروی موثر اجتماعی در عرصه سیاسی ــ اجتماعی کردستان مکری ظاهر گردند. حضور گسترده و پرنفوذ تجار روسی نه‌تنها سبب ناکامی تجار کرد در ساوجبلاغ شد بلکه آنان را در مقابل تجار مسیحی و یهودی نیز بسیار آسیب‌پذیر کرد.

ضعف تجار کرد مقیم ساوجبلاغ مکری به‌جایی رسید که ساوجبلاغ مکری و سراسر مناطق شمالی کردنشین عرصه فعالیت تجار غیربومی گردیدند. البته حمایت کنسول‌های روسیه در منطقه نیز یکی از عوامل نفوذ و قدرت تجار روس بود. کنسول روسیه، یک نفر از تجار را با عنوان تاجرباشی ــ که روس‌ها به او آگنت می‌گفتند ــ در راس تشکیلات تجار تبعه روسیه قرار می‌داد که درواقع مستخدم کنسولگری روسیه در منطقه محسوب می‌شد. روس‌ها در اوایل قرن ۲۰.م تعداد تاجرباشی‌ها (آگنت ها) را حتی افزایش دادند.

عبدالله ناهید از دو تاجرباشی غیربومی مورد حمایت روس‌ها یاد می‌کند و می‌نویسد: «در زمان کنسولی الکساندر روسی در ساوجبلاغ، آساطور ارمنی و حاجی‌تقی تبریزی طی مدت‌زمان محدودی از متنفذین محلی شدند، کما اینکه آساطور ارمنی در کوتاه‌مدت مالک شصت تا هفتاد پارچه آبادی گردید و حاجی‌تقی تاجر تبریزی ملقب به تاجرباشی و معروف به آگنت از ابتدا تا پایان جنگ اول کل تجارت منطقه را در دست گرفت و تقریبا انحصار تجارت توتون را که یکی از اقلام بسیار مهم تجارتی منطقه بود، از آن خود کردند.

البته لازم به ذکر است برخی تجار کرد که مورد اعتماد روس‌ها واقع می‌شدند نیز با استفاده از حمایت آنان دارای نفوذ و قدرت مادی و سیاسی می‌گردیدند؛ کمااینکه در جنگ جهانی اول هنگام هجوم روس‌ها به ساوجبلاغ مکری گروهی از مردم برای حفظ جان با نقدینه‌های خود در خانه حاج‌احمد تاجر مهابادی که با روس‌ها مناسبات حسنه‌ و از سوی آنها رسمیت داشت، پناهنده شدند. با این‌همه درکل می‌توان گفت تجار کرد ساوجبلاغ از قدرت زیادی برخوردار نبودند و فقط در صورت حمایت کنسول‌های روسیه می‌توانستند به‌عنوان یکی از عوامل متنفذ محلی، در عرصه سیاسی ایفای نقش کنند؛

اما استبداد تزاریسم مانع نشر افکار آزادی‌خواهانه در میان تجار کرد می‌گردید؛ به‌عبارتی با ظهور تجار وابسته به روسیه (بورژوازی کمپرادور روسیه) در ساوجبلاغ، نه‌تنها تجار کرد نتوانستند نقش تاریخی خود را که همانا انتشار افکار آزادی‌خواهانه بود، ایفا نمایند بلکه در دوران مشروطیت نیز به واسطه وابستگی به روسیه تزاری و همچنین مالکیت بر اراضی وسیع که به‌نوعی خصلت ارتجاعی و محافظه‌کاری با خود به همراه می‌آورد یا بی‌طرفی اختیار ‌کردند یا علنا به مخالفت با پدیده مشروطیت برخاستند.

- منبع: دکتر محمد کلهر: مشروطه و بحران سیاسی کردستان، ماهنامه زمانه