مظلوم‌کش تا ابد جاوید نیست

شب‌های آدینه مانند گورستان‌ها و مقابر فضای محبس شماره یک از ناله‌های دلخراش و ندبه‌ها و زاری‌ها و آوازهای حزین پر بود و زندانی‌ها نام محبس را در‌این شب‌ها سر قبر گذاشته بودند. ‌این محبس را سوئدی‌ها برای محبوسان سیاسی و مردان حساس بنا کرده بودند. منظور سوئدی‌ها از ساختن‌این محبس‌این بود که در صورت لزوم دزدان را چند ساعتی در آن نگاه دارند و به اعتراف وادار سازند. ولی اداره سیاسی «عصر مشعشع» آن را مسکن آزادیخواهان قرار داد، به خصوص اتاق معروف شماره ۲۳ را که از لحاظ چرک و داشتن انواع و اقسام حشرات شهرتی داشت و محبوسی که در‌این دخمه به سر می‌برد از شدت بوهای مسموم پیوسته در حال اغما به سر می‌برد.

«تاریخ زندان در عصر قاجار و پهلوی» عنوان کتابی از ناصر ربیعی و احمد راهرو خواجه است که از سوی نشر ققنوس منتشر شده و در ۲۵۱ صفحه به تاریخ قضایی و نحوه‌ایجاد و تطور عدلیه در‌ایران به ویژه در دوره‌های معاصر می‌پردازد.

تحقیق و تفحص از طریق مراجعه به اسناد مستند و دست اول، کتب و متون تاریخی قابل استناد و همچنین آرشیوها و منابع معتبر جهت تهیه مجموعه‌ای تاریخی از شرایط، خصایص، ویژگی‌ها و وضعیت قوانین و مقررات کیفری و نحوه مجازات و وضع زندان‌ها در دوره قاجار و پهلوی از جمله اهداف تالیف این کتاب است که نگارندگان‌ این اثر در مقدمه خود به آنها اشاره کرده‌اند.

«تاریخ زندان در عصر قاجار و پهلوی» در دو بخش تنظیم شده که بخش نخست آن به زندان و زندانیان در عصر قاجار و بخش دوم به زندان در عصر پهلوی اختصاص دارد. دادگستری در عهد قاجار، اندیشه‌های کیفری در‌این عهد در کنار چگونگی بازداشت‌ها و اجرای کیفرها، وضع زندان‌ها، حقوقمداری در زندان‌های قاجار و شکنجه‌های زندانیان عمده مطالب بخش نخست کتاب را تشکیل می‌دهند. اشاره به محمود کلهر، یغمای جندقی و شیخ الرئیس قاجار به عنوان حبسیه سرایان معروف‌این عهد در کنار میرزا آقا خان کرمانی، میرزا رضای کرمانی، قائم مقام فراهانی، قاضی قزوینی و مجدالاسلام کرمانی از زندانیان معروف عهد قاجار از دیگر مطالب بخش نخست کتاب است. در ‌این بخش نگارندگان اشاره مختصری به زندگی و فعالیت‌های هر یک از‌ این افراد در کنار دلایل زندانی شدن و سرانجام آنها دارند.

بخش دوم کتاب با عنوان «زندان در عصر پهلوی»، سال‌های میانی ۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷ را شامل شده و در ۱۱فصل به ارائه مطالبی درباره زندان و زندانیان در عصر پهلوی، زندان‌های معروف تهران در‌این عصر، نظام نامه محابس، طبقه بندی جرایم، وضعیت داخلی زندان‌ها و سیاست حاکم بر زندان‌ها می‌پردازد. زندانیان مشهور عصر پهلوی و شکنجه‌های رایج در ‌این عصر از دیگر مطالب جالب توجهی است که نگارندگان «تاریخ زندان در عصر قاجار و پهلوی» به آن توجه خاص نشان داده اند. در همین رابطه در ‌این بخش خوانندگان مروری بر زندگی افرادی مانند ملک‌الشعرای بهار، فرخی یزدی، نصرت‌الدوله فیروز، تیمورتاش و دیگران دارند. انواع شکنجه‌های اعمال شده در‌این عصر از قبیل جوخه آتش، معلق نگه داشتن، آتش زدن زندانی، اره برقی و انداختن مار روی زندانی در ‌این بخش شرح داده می‌شوند هر چند که گاه در مواردی میان عنوان شکنجه و محتوای نگاشته شده از سوی نگارندگان در ذیل آن عنوان رابطه‌ای مشاهده نمی‌شود و سیستماتیک بودن یا موردی بودن هر یک از‌این شکنجه‌ها نیز به واسطه ذکر نام زندانی در کنار برخی از انواع شکنجه مشخص نیست.

فرخی یزدی از جمله افرادی است که در‌این کتاب مورد توجه خاص نگارندگان قرار گرفته و ضمن شرحی از روزگار او در زندان، اشعارش در کتاب آورده شده، از جمله اشعاری که او در زندان سروده بود شعر زیر است:

شاهد زیبای آزادی خدایا پس کجاست

مقدم او را به جانبازی اگر پذرفته‌ایم

تا مگر خاشاک بیداد و ستم کمتر شود

بارها ‌این راه را با نوک مژگان رفته‌ایم

پیش دشمن سپرافکندن من هست محال

در ره دوست گر آماجگه تیر شوم

بی‌گناهی گر به زندان مرد با حال تباه

ظالم مظلوم کش هم تا ابد جاوید نیست

«تاریخ زندان در عصر قاجار و پهلوی» با قیمت ۷۵۰۰ تومان در کتابفروشی‌ها عرضه شده است.