یک قانون برای ربیع‌زاده

خسرو معتضد

پس از مشروطه شدن ایران، در تشکیلات جدید دولتی براساس نظام جدید دو وزارتخانه به‌نام‌های تجارت و فواید عامه جلب‌نظر می‌کرد. وزارت فواید عامه ادارات مهمی چون اداره طرق و شوارع (راه)، اداره معادن و راه‌آهن و جنگل‌ها را در ساختار خود داشت. وزارت تجارت، وزارتخانه جدید‌التاسیسی نبود. اما پیش از مشروطه فاقد اهمیت نقش اجرایی بود و تنها به آن بخش از اختلافات بازرگانان که امکان نداشت دوستانه فیمابین خود آنها حل شود، رسیدگی می‌کرد. گهگاه نیز در اختلافات و برخوردهای تجار ایرانی و سایر کشورها خودی نشان می‌داد. اما در تشکیلات جدید وزارت تجارت اداراتی چون تجارت، اداره محاکمات تجاری داخله، اداره فلاحت و اداره صنایع گنجانده شد و نقش وزارت تجارت از یک اداره تشریفاتی به در آمد و به یک سازمان بزرگ و مهم مملکتی که در مقابل مجلس شورای ملی پاسخگو و مسوول بود، بدل شد.

با تاسیس این دو وزارتخانه و گسترش افکار مبنی‌بر حمایت از تولید و صنعت داخلی و تشویق‌هایی که مطبوعات فارسی چاپ داخل و خارج از سرمایه‌گذاری در این زمینه‌ها می‌کردند، تعداد زیادی از بازرگانان ایرانی به فعالیت در زمینه‌های تولیدی روی آوردند. عامل عمده علاقه‌مند شدن بازرگانان به سرمایه‌گذاری در زمینه‌های تولید، رسوخ این اعتقاد در ذهنشان بود که به واسطه تاسیس مجلس شورای ملی، دولت و قوانین سرمایه‌گذاری‌های آنان را حمایت و تضمین می‌کند و طبعا در برابر رقابت‌ها و لطمه‌های بیگانگان سد حمایتی از موسسات ایرانی احداث خواهد شد. نتیجه علاقه‌مند شدن و تشویق سرمایه‌گذاران ایرانی به فعالیت منتج بدان شد که در اواخر دوران قاجاریه (نیمه‌اول قرن چهاردهم هجری قمری) در حدود بیست کارخانه ایرانی به فعالیت تولیدی ادامه می‌دادند و هر یک عده‌ای کارگر را در خدمت داشتند. دولت برای اولین بار امتیازاتی در اختیار ایرانیانی که علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در زمینه‌های صنعتی و تولیدی بودند، قرار داد.

یکی از نخستین گام‌هایی که برداشته شد، اهتمام چند تن از بازرگانان ایرانی به سرمایه‌گذاری در تاسیس کارخانه‌های عطر و صابون‌سازی و چرم‌سازی و نساجی بود برای اینکه در این‌باره آگاهی بیشتری در اختیار خواننده گذاریم، به اولین امتیاز در این خصوص اشاره می‌کنیم. هاشم ربیع‌زاده، تاجر ایرانی که در تهران و استانبول و قفقاز رشته تجارت گسترده داشت، در سال ۱۳۲۸ (هـ.ق) امتیاز تاسیس کارخانه چرم و صابون‌سازی را از دولت به دست آورد. ماده جالب در این امتیازنامه‌ این بود که مداخله شرکای بیگانه در شرکت امتیاز را ساقط و سلب می‌کرد. به‌منظور اینکه موضوع روشن شود، عین متن قانون امتیاز تاسیس کارخانه چرم و صابون‌سازی ربیع‌زاده و شرکا ذیلا درج می‌گردد.

این قانون در ۱۴ ذیقعده ۱۳۲۸ قمری به‌تصویب رسیده است.

ماده اول- آلات و ادوات یک دستگاه ماشین چرم‌سازی و یک دستگاه ماشین صابون‌پزی و یک دستگاه ماشین روغن‌کشی که ربیع‌زاده و شرکا وارد می‌کنند، از حقوق گمرکی معاف خواهد بود و همچنین ادوات ضمیمه که برای ماشین‌های مزبور وارد می‌کنند.

ماده دوم- ادویه و دهنیات متعلق به صابون‌سازی در مدت شش سال از حقوق گمرکی معاف خواهد بود.

ماده سوم- صورت اسامی و مقدار ادویه و دهنیاتی که در هر سال برای کارخانه لازم است، تا مدت شش سال موقوف به تعیین و تصدیق وزارت فواید عامه خواهد بود.

ماده چهارم- هرگاه معلوم شود که ربیع‌زاده و شرکا ادویه و دهنیاتی که برای استعمال در کارخانه آورده‌اند به‌فروش رسیده باشد، بعدها از معافیت گمرکی به کلی محروم خواهد بود.

ماده پنجم- در صورتی که راجع به منابع این کارخانه‌ها مالیاتی در مملکت وضع شود، کارخانجات مزبوره از تاریخ امضای آن قرارداد تا پنج سال از مالیات معاف خواهند بود ولی مالیات صنفی معموله را باید بپردازد.

ماده ششم- علامت و مهر قالب‌های مخصوص این کارخانجات به کلی ممنوع از تقلید است.

ماده هفتم- در صورتی که ربیع‌زاده و شرکا بخواهند در کنار رودخانه کرج یا جاجرود بنای کارخانه‌های فوق را بنمایند، معادل ۱۰هزار ذرع اراضی بایر اطراف رودخانه چنانچه متعلق به دولت باشد و قابل بنای کارخانه باشد، از طرف دولت ربیع‌زاده و شرکا تا مدتی که کارخانه چرم‌سازی در‌ آن نقطه برقرار است، داده می‌شود.

ماده هشتم - ربیع‌زاده و شرکا می‌توانند از آب رودخانه به قدر شرب اجزای کارخانه و حوض‌های دوایی جهت نرم نمودن و شست‌و‌شوی چرم‌ها به مصرف برسانند.

ماده نهم - فاضلاب فاسد کارخانه به هیچ‌وجه نباید داخل رودخانه بشود.

ماده دهم - این تخصصات برای ربیع‌زاده و شرکا مادامی مستقر است که تمام شرکا تبعه داخله باشند هرگاه به نحوی از اتباع خارجه در این شرکت دخالت پیدا کنند، از آن تاریخ به بعد این تخصیصات از شرکا سلب خواهد شد.

۲ - چرم‌سازی

امتیاز دیگری که به اتباع داخله داده شد، اجازه تاسیس کارخانه چرم‌سازی بود که در ذیقعده ۱۳۲۹(ه‌.ق)، (جلالیانس) از ایرانیان ارمنی آن را به دست آورد. متن قانون امتیاز چرم‌سازی به شرح زیر می‌باشد. قانون مزبور در ذیقعده ۱۳۲۹قمری به تصویب رسیده است.

ماده واحد - وزارت تجارت مجاز است که به ترتیب ذیل در آوردن ماشین‌آلات چرم سازی با جلالیانس تبعه دولت علیه ایران مساعدت نماید:

اول - ادوات ماشین و آلات چرم‌سازی تا مبلغ سی هزار تومان ارزش از حقوق گمرکی معاف خواهد بود.